247
Әcdad türklәrin ilk folklorik şeir yaradıcılığı animizim, totemizm vә antropomorfizm
çağından mifologiya çağına vә sonuncudan isә dastan epoxasına erkәn keçiş dönәmlәrindә
gerçәklәşmişdir. Sözügedәn folklorik şeir yaradıcılığı әdәbiyyat tarixinin ilk inkişaf
mәrhәlәlәrindә orijinal bir mәtnlinqvistik quruluşda formalaşmışdır. Bu isә sözügedәn bәdii
quruluşun filologiyada әdәbiyyat tarixi, nәzәriyyәsi vә әdәbi tәhlil baxımından özәl bir elmi-
konseptual açıqlanmsının verilmәsini günümüzdә zәruri hala gәtirmişdir. Sonrakı dövrlәrdә dә
hәm mәzmun, hәm dә forma etibarilә eyni әdәbi-bәdii quruluşlarda gerçәklәşәn hәmin şeir
şәkillәnmәlәrinin adlandırılması vә ya dәqiq filoloji tәrifi ümumi mәtn tipologiyası baxımından
mübahisә doğurmuşdur. Sözügedәn şeir şәkillәnmәlәri әdәbiyyat çevrәlәri vә ya әdәbiyatsevәrlәr
arasında daha çox “sәcli şeir, sәcli nәsr”, “nәsr sәciyyәli şeir” vә ya sadәcә mәnzumә kimi
adlandırılmışdır.
Qeyd olunmalıdır ki, “Sәc’ öz-özlüyündә qafiyәlәnmә demәkdir, fәrqi odur ki, qafiyә
şeirdә işlәnilir vә misraların sonunda olur; sәc’ isә daxili qafiyәlәnmә prinsipi ilә qurulur, hәm
şeirdә, hәm dә nәsrdә olur” (Mirәhmәdov 1998: 193). Vә sәc’ bir şeir şәkli olmaq etibarilә,
әsasәn, әruz vәznindә işlәnilir, M. Füzulinin vә M. Ә. Sabirin yaradıcılığında sәc’li şerin әn gözәl
nümunәlәri yer almışdır (1998: 193). Әn qәdim türk şerinin ortaya çıxması isә, yuxarıda da
göstәrildiyi kimi, Azәrbaycan vә ya Türk dünyası şairlәrinin әruz vәznindәki şeir
yaradıcılığından çox-çox әvvәllәrә tәsadüf edir. Başlanğıcda heca vәznindә söylәnilmiş vә әruz
vәznindә Azәrbaycan türkcәsindә vә ya digәr türk әdәbi dillәrindә sonralar da yazılmış olan sәcli
vә digәr orijinal şeir şәkillәri әn qәdim türk poetik mәtni kontekstindә araşdırılmaya cәlb
olunmalıdır. Çünki, ilk folklorik tәhkiyә dönәmәlәrindә hәmin folklorik şeir yaradıcılığı әslindә
“bәdii nәsr”in vә ya sonralar qaravәlli, lәtifә, nağıl vә dastan vә s. olaraq gerçәklәşәn şifahi xalq
әdәbiyyatı növlәrinin dә yerindә işlәnilmişdir. Bunların mәzmun planı baxımından ifadәsi isә
qәdim türklәrin geniş Avrasiya coğrafiyasındakı siyasi, iqtisadi vә etnik-demoqrafik
hәrәkәtlәnmәlәrinin şifahi olaraq ifadәsi ilә sıx bir şәkildә bağlı olmuşdur. Belәliklә, xalq
mahnılarımız әslindә sәcli şeirlә vә nәğmәlәrlә ifadә olunan ümumtürk yaşam mәzmununun vә
sonralar köçәri-yerlәşik hәyat şәrtlәrindә dә yaşanan eşq, sevgi, sәmimiyyәt, saflıq vә sәdaqәt
duyğularının musiqili-lirik ifadәsi olmuşdur. Bu gün dә bu, belәdir.
248
Qәdim türk şeri başlanğıcda sözügedәn sәrbәst şeir formlaşmaları ilә daha yayğın olaraq
işlәnilmişdir. Hәmin şeir şәkli yeddi hecalı ümumtürk şeri vә ya bayatıları (manilәri) vә xalq
mahnıları (türkülәri, jırları) ortaya çıxana qәdәr çox işlәk olmuşdur. Bunların içәrisindә yer alan
nәğmәlәr isә daha çox kollektiv surәtdә oxunan vә çox zaman da bәdii hüdudları açıq qalan
poetik-folklorik mәtnlәrdәn ibarәtdir. Birincilәrin vә ya sәcli әdәbi-folklorik hadisәnin işlәkliyi
Azәrbaycan filologiyasında ayrıca olaraq vurğulanmaqdadır (Nәbiyev 2002: 632-650). Ancaq bu
vә ya digәr şәkillәrdә dastan söylәmә tәhkiyәsinә dә xas olan belә bir poetik mәtnlәşmә quruluşu
daha çox asimmetrik sәciyyәli sintaktik-mәtnlinqvistik hadisәlәrin ümumtürk mәtnindә
işlәnilmәsilә sonralar da gerçәklәşmişdir. Sintaktik paralellik, inversiya vә parselyatiklәşmә
kimi dil-nitq hadisәlәri sözügedәn poetik mәtnlәşmә quruluşunda әsas mәtnyaratma
faktorlarındadır (Musaoğlu 2003).
Sintaktik paralellik vә ya paralelizm hadisәsinin
mәtnqurucu bir vasitә olaraq
işlәnilmәsindәn “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011: 281-316) adlı dәrs
vәsaitimizdә ayrıca olaraq bәhs edilmişdir. Sözügedәn dil-nitq hadisәsi hәr hansı bir dil-danışıq
ortamında müәyyәn qәdәr fәrqli vә ya yaxın anlamların eyni qrammatik meyarlarla
müәyyәnlәşdirilә bilәn cümlә komponentlәri vә cümlәlәrlә ifadәsi demәkdir. Әslindә belә bir dil-
nitq hadisәsi vә ya ritmik-sintaktik paralelizm olayı bir-birilә qohum vә qohum olmayan müxtәlif
dillәrdә özünü göstәrәn nisbi xarakterli sintaktik universallıqdır (Жирмунский 1974: 652).
Sözügedәn sintaktik hadisә oxşar vә fәrqli leksik tәrkiblәrdә (лeкcичecкoe нaпoлнeниe)
gerçәklәşir. Ancaq burada söz birlәşmәlәri vә qrupları, cümlәlәr vә s. kimi eyni qrammatik
quruluşda olan dil vahidlәri eyni bir sintaktik-mәtnlinqvistik vәzifәni yerinә yetirir. Ümumtürk
folklorik mәtninin müxtәlif növlәrindә istәr sadә, istәrsә dә mürәkkәb cümlәlәr vә onların ayrı-
ayrı komponentlәri sözügedәn poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesindә sintaktik paralellәr olaraq
işlәnilir. Mәsәlәn:
A. Sadә cümlә örnәyindә:
(1)
Türkiyә türkcәsi: Anasına bak, kızını al,
kenarına bak, bezini al.
Azәrbaycan türkcәsi: Anasına bax, qızını al,
qırağına bax, bezini al.
249
Türkmәn türkcәsi: Enesini gör-de gızını al,
gırasın, gör-de bezini al (Musaoğlu 2002: 61).
Oğuz qrupu türk әdәbi dillәrindәn gәtirilәn atalar sözü örnәyi genişlәnmiş sadә cümlә
ilә ifadә olunur. Onun mübtәdası “sәn” şәxs әvәzliyi ilә ifadә edilәn bir leksik vahiddәn
ibarәtdir. Buradakı genişlәnmiş sadә cümlә tarixi-diaxronik xarakterli bir poetik-folklorik
mәtnlәşmә tәkamülü keçirmişdir. O, hәmin tәkamül prosesindә müәyyәn bir konseptual-
linqvistik mahiyyәt qazanmış vә oğuz qrupu türk dillәrindә әdәbi-folklorik mәtn sәviyyәsindә
gerçәklәşmişdir. “Anasına bax, kәnarına bax; qızını al, bezini al” sintaktik paralellәri bir atalar
sözündә şeir misraları kimi qafiyәlәnmişdir. Başqa bir sözlә, poetik cümlә-mәtndә qafiyәlәnmә
sintaktik paralellәrin işlәnilmәsi ilә mümkün olmuşdur. Eyni sintaktik mәtnqurucu vasitәlәr-
paralellәr “Sarı gәlin” şerinin mәtnindә dә özünü bu vә ya digәr şәkillәrdә göstәrir:
(2)
Saçın ucun hörmәzlәr,
Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin.
Bu sevda nә sevdadı?
Sәni mәnә vermәzlәr,
Neynim aman, aman, sarı gәlin.
Bu dәrәnin uzunu,
Çoban,
qaytar quzunu,
Nә ola bir gün görәm
Nazlı yarın üzünü.
Neynim aman, aman, sarı gәlin.
Azad ellәr ayrısı,
Şana tellәr ayrısı,
Bir gününә dözmәdim,
Oldum illәr ayrısı.
Neynim aman, aman, sarı gәlin (Min bir mahnı 2007: 421)