244
vә poetika” kimi ortaq araşdırma-öyrәnilmә sahәlәri mövcuddur. XX yüzilin sonunda isә hәmin
elm sahәlәrinin vә özәlliklә dә ikincisinin әdәbiyyatşünaslığı vә dilçiliyi birlәşdirәn mifopoetika,
linqvopoetika vә generativ, semantik vә orqanik poetika kimi yeni istiqamәtlәri meydana
çıxmışdır. Hәmin istiqamәtlәrdә yazılan әsәrlәrdә әn çox poetik әsәrin ümumi linqvistik tәsviri
verilir (Штaйн
1993). Bununla bәrabәr, bәdii mәtnin kommunikativ funksiyası, söylәmin
emosional quruluşu vә “ritorik mәtnlәşmә” (Seçdirmә bizimdir- M.M.) kimi mәsәlәlәr dә
hәrtәrәfli elmi-filoloji araşdırılmaya cәlb olunur, mәtn vә әdәbi yaradıcılıq prosesinin
komponentlәri arasındakı formal vә mәna әlaqәlәri müәyyәnlәşdirilir (Поляков 1986).
MSB-nin ümumi funksional nәzәriyyәsi isә dilçilikdә 1960-cı illәrdәn etibarәn
formalaşdırılmaqdadır. Funksiya anlayışı dil kommunikasiyası ilә әlaqәlәndirilmәkdә vә onun
“referensial, fatik, poetik, emotiv, konativ vә metalinqvistik” olaraq adlandırılan sahәlәri
göstәrilmәkdәdir (Якoбcoн 1960; 1987; 1999). Türkoloji dilçilikdә isә sözügedәn istiqamәtdә
aparılan araşdırmalar ilk öncә daha çox mәtn dilçiliyi, mәtn sәrhәdlәri vә quruluşu qavramlarının
açıqlanması ilә әlaqәdar olaraq meydana çıxmışdır. Mәtn dilçiliyinә aid yazılan digәr özәl
әsәrlәrdә isә mәtnqurucu sәciyyәli formal vә mәna әlaqәlәrini yaradan mәtnlinqvistik vasitәlәr
araşdırılmaya cәlb olunur. Hәmin vasitәlәr daha çox inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrinin
materialları әsasında öyrәnilir (Abdullayev 1999: 178-269; Mәmmәdov 2001; Musaoğlu 2003).
Belәliklә, türkoloji dilçilikdә MSB-nin tәdqiqinin әdәbiyyatşünaslıq elmi ilә әlaqәdәr
olaraq aparılması filologiyamızda bәdii mәtnlәrin geniş bir koqnitiv-konseptual kontekstdә
retprosperspektivel vә interospektivel olaraq filoloji-linqvistik açıqlanmasına yol açmaqdadır. Bu
baxımdan aşağıda bәdii mәtnlәrimizdәn gәtirilәn örnәklәr konseptual özәlliklәri vә özәl
mәtnqurucu semiotik işarәlәrinә әsasәn әdәbi-linqvistik araşdırılmaya cәlb olunmuşdur.
3.1.1. Şeirlә söylәnilәn vә ya yazılan bәdii mәtn örnәklәri
Ümumtürk folklorik mәtninin ilk örnәklәrindә sәrbәst olaraq ifadә olunan şeir parçaları
әsasәn 2-24-28 saylarında gerçәklәşәn ritmik-tonik vә tәhkiyәvi-rifmik bir hecalanma sistemi ilә
qafiyәlәnir (Musaoğlu 1999: 10-13). Qәdim türk şerindә ilikin mәtnlәşmә әsnası sözügedәn
sәrbәst qafiyәlәnmә sisteminә bağlı olaraq gerçәklәşir. Buna bağlı olaraq makromәtn sәciyyәli
mәtnlәşmә söz birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә qurulan sintaktik bütövlәrin
daha geniş bir mәtnlinqvistik tәhkiyәdәki simmetrik vә asimmetrik sıralanmaları ilә özünü
göstәrir. Ancaq bu, formal olaraq belәdir. Mәzmun planı etibarilә müxtәlif sintaktik
konstruksiyaların vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin mәtndә işlәnilmәsi hәr hansı bir ünsiyyәt
245
әsnasının diskurs ortamında konkret olaraq geçәklәşmәsi ilә şәrtlәnir. Bu gerçәklәşmә isә
danışanın vә müәllifin dinlәyәnin vә oxucunun dәrk etdiyi әsas bәdii fikrinin özәl mәtnqurucu
semiotik işarәlәrlә
37
geniş oxucu vә dinlәyici auditoriyasına nә dәrәcәdә uğurlu ötürülmәsi ilә
müәyyәnlәşir. Özәl mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsi isә danışan vә dinlәyәn arasındakı
informasiyavericiliyin dayandığı dәrindәki vә üzdәki konkret hadisәlәr, fenomenlәr vә onlarla
ifadә edilәn ana fikirlәrlә bağlı olur. Hәmin işarәlәr müasir filologiya elmindә әdәbi-semiotik
mahiyyәtli mәtnqurucu vasitәlәr olaraq öyrәnilir. Bu isә o demәkdir ki, hәr hansı bir әdәbi-bәdii
mәtn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, leksemlәrdәn, frazemlәrdәn, söz birlәşmәlәrindәn vә
cümlәlәrdәn ibarәt deyildir. Hәr hansı bir bәdii mәtnin hәmin semasioloji dil işarәlәri ilә ifadә
olunan özünә mәxsus semiotik mahiyyәtli özәl mәtnqurucu işarәlәri dә olur. Hәmin semiotik
işarәlәrin hәrәkәtlәri isә mәtndә ifadә edilәn müәllif reallığını vә ya bәdii fikrini ayrı-ayrı konkret
hadisәlәrlә, bәşәri vә milli-mәnәvi dәyәrlәri bildirәn fenomenlәrlә göstәrir.
37
Özәl mәtnqurucu işarәlәr haqqında kitabın aşağıdakı bölmәlәrindә konkret örnәklәrlә daha geniş vә әtraflı
mәlumat verilәcәkdir
246
Xalq mahnılarımızın poetik-musiqili mәtnlәri dә, hәr şeydәn öncә, haqqında bәhs edilәn
özәl mәtnqurucu işarәlәrlә qurulur. Hәmin özәl mәtnqurucu işarәlәr bilavasitә xalqın sevgisinә,
arzularına, istәklәrinә, dәrdinә-sәrinә, gәlәcәyә inamına, onun әn dәruni duyğularına sintaktik,
semantik vә praqmatik bir bütünlәşmә olaraq işarә edir. Bu baxımdan xalq mahılarımızın
başlıqları әn gözәl seçilmiş özәl mәtnqurucu işarәlәr kimi qiymәtlәndirilә bilәr. Mәsәlәn,
“İrәvanda xal qalmadı”, “Qaragilә”, “Azәrbaycan maralı” mahnılarının başlıqları nә qәdәr gözәl,
nә qәdәr uğurlu seçilmişdir! Hәmin başlıqlar saf vә sәmimi, ailәsinә vә sevgilisinә әn dәruni
duyğularla bağlı olan bir Azәrbaycan gözәlinә işarә etmirmi?! Әlbәttә, edir. Birinci mahnının
mәtnindә işlәnilәn vә üzә, gözәlә xüsusi yaraşıq, gözәllik verәn, Azәrbaycan әdәbiyyatında vә
xalq mahnılarımızda milli mentalitetimizә yönәlik interospektiv sәciyyәli mahiyyәt qazanan
“qoşa xal” bәnzәtmәsi Cabbar Qaryağdıoğlunun çox uğurla seçdiyi özәl bir mәtnqurucu işarә
deyildirmi?! Bәs sözügedәn poetik-musiqili mәtnin başlığında işlәnilәn “İrәvan” mәtnqurucu
toponimik adı? “İrәvan” özәl adı hәm sözügedәn mahnı mәtninin әdәbi-konseptual
semiosferasına, hәm dә Azәrbaycan adlı dünyamızın tarixi-mәkani qavramlar xәritәsinә
retrospektiv, prospektiv vә interospektiv baxımlardan işarә edәn әn önәmli mәtnqurucu
işarәlәrdәn biridir. Bakı, Gәncә, Şuşa, Xankәndi, Naxçıvan, Şәki, Dәrbәnd, Tәbriz toponimik-
konseptual adları kimi! Belә özәl mәtnqurucu işarәlәr, tәbii ki, “Sarı gәlin” vә “Küçәlәrә su
sәpmişәm” xalq mahnılarımızın mәtnlәrindә dә vardır. Mәsәlәn, “Sarı gәlin” vә ya sadәcә
“Gәlin” vә Çoban”, “Küçәlәrә su sәpmәk” vә “Yar” söz-ifadәlәri. Hәmin bәdii mәtnqurucu
semiotik işarәlәr konseptosferik sistemdә “eşq, sevgi, mәhәbbәt vә son dәrәcә dәruni insani
duyğular”ı bildirәn qavramlarla (konseptlәrlә) çox yaxından bağlıdır. Ancaq sözügedәn özәl
mәtnqurucu işarәlәr burada Azәrbaycan adlı qavramlar dünyasının milli-mәnәvi mahiyyәt vә
konkret olaraq da intim yaşanmışlıq vә ya hәyatilik sәciyyәsi daşıyan elementlәrini işarәlәyir.
Buna görә dә onlar mili mentalitetә bağlı interospektiv sәciyyәli faktların, hadisәlәrin, әn
müxtәlif folklorik hekayәtlәrin vә rәvayәtlәrin poetik olaraq dәrk olunması vә konseptual
müstәvidә adlandırılmasıdır. Bununla da xalq mahnılarımızı formalaşdıran hәmin özәl
mәtnqurucu işarәlәr digәr adekvat semiotik quruluşlardan vә ya semiozislәrdәn fәrqlәnirlәr
(Musaoğlu 2011: 34-35).