240
müxtәlif әşyalar, görüntülәr, sәslәr, geyimlәr, rәnglәr, mәnzәrәlәr, faktlar, hadisәlәr, hәrәkәtlәr,
davranışlar vә s. kimi gündәlik yaşanılan hadisәlәr vә tarixi fenomenlәr mәtnlәrin semantik vә
konseptual ifadә etmә işarәlәri olaraq özünü göstәrir. Vә sözügedәn mәtnlәr hәmin işarәlәrә
әsasәn öyrәnilir. Linqvistikada isә mәtn sözlü işarәlәrin bütünlüyü vә ierarxikliyi formasında,
sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә mikro- vә makromәtn çәrçivәlәrindә struktur, semantik vә
funksional baxımlardan (ЛЭC 1990: 507), son illәrdә isә konseptual-intellektual mahiyyәtinә
görә dә öyrәnilir
(Поповская-Лисоченко 2006)
.
Günümüzdә hәr hansı mәtndә konkret bir mövzu vә ya hadisә olaraq ifadә olunanların
vә hәmin mәtnin struktur-semantik komponentlәrinin konseptual sәciyyәli dәrk etmә, şüur vә
tәfәkkür müstәvisindә müәyyәnlәşdirilәn “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq әlaqәlәri, ailә,
xoşbәxtlik, sәdaqәt, qәhrәmanlıq, şәhidlik, dostluq, düşmәnlik, kainat, yol, iltifat, sevgi,
qonaqsevәrlik, nifrәt, gözәllik, acı, mәrhәmәt” kimi Azәrbaycan türk mentalitetinә uyğun üst vә
alt qavramlarla әlәqәlәndirilәrәk tәdqiqi gündәmә gәlmәkdәdir. Bu isә ümumtürk mәtninin
fәlsәfi, antropoloji, psixoloji, folklorik, linqvistik, koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi
baxımlarından kompleksiv olaraq öyrәnilmәsinin yolunu açmaqdadır. Artıq mәtnqurucu dil
vahidlәrinin sıraları vә bir-biri ilә struktur-semantik әlaqәlәri vә mәtndә ifadә edilәn anlamların
koqnitiv müstәvi ilә bağlılıqları türkolji dilçiliyin dә mövzularından birinә çevrilmәkdәdir. Daha
doğrusu, Azәrbaycan türk mәtni konseptual-linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә dә öyrәnilmәkdәdir.
1970-ci illәrdәn etibarәn müasir sinxronik dilçilik vә diaxronik әdәbiyyatşünaslıqda
struktur, semantik vә funksional yöntәmlәrlә aparılan linqvistik-folklorik sәciyyәli tәdqiqat
nәticәlәrindәn türkologiya elmi dә böyük bir ölçüdә tәsirlәnmişdir. Türkoloji mәtn dilçiliyindә
folklorik mәtnlәrdә sintaktik paralellik, parselyatiklәşmә vә diskursların struktur-semantik
sisteminә dair aparılmış folklorik-mifoloji sәciyyәli konseptual-intellektual açıqlanmalar mәhz
hәmin tәsirin nәticәsindә ortaya çıxmışdır (
Üstünova
1998; Musaoğlu 2002: 66-71). Bu baxımdan
“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanı mәtnindә başlanğıcı vә sonu “mübtәda-xәbәr” tәkrarlı semantik-
funksional qütblәşmәsilә işlәnilәn cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin tәdqiqi maraq
doğurur. Dәrslikdә dә aşağıda “qapalı” sintaktik quruluşlu hәmin mәtnlinqvistik parçaların
mәtndә ifadә edilәn tarixi hadisәlәrlә vә gedişatlarla retrospektiv, interospektiv vә prospektiv
sәciyyәli konseptual әlaqәlәri müәyyәnlәşdirilir.
Bәs türkoloji dilçilikdә vә ümumiyyәtlә sosial elmlәrdә haqqında son zamanlar xüsusilә
dә koqnitiv-konseptual sәciyyәli linqvistik açıqlanmaların ortaya çıxması ilә әlaqәdar olaraq daha
241
çox bәhs edilәn retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv
36
araşdırma-öyrәnilmә
aspektlәri nә demәkdir?
Çeşitli qavramlara vә kateqoriyalara dair dil vahidlәri vә uyğun semiotik işarәlәr müasir
dilçilikdә koqnitiv-konseptual olaraq gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә görә prospektiv, tarixi
keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә tәdqiq olunur. İnterospektiv xarakterli araşdırma-
öyrәnilmә aspekti isә milli mentaliteti vә dәyişmәz dәyәrlәri bilavasitә ifadә edәn dil-nitq
fenomenlәrinin öyrәnilmәsinә görә müәyyәnlәşir. Mәsәlәn, sadәcә milli dilә mәxsus olan
frazeologizmlәrimizin mәnşәyinin vә ya ontoloji sәciyyәli әsl türk mәtninin konseptual-linqvistik
özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi kimi.
Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә predmetlәr, tarixi gedişatlar bütövlükdә
retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә dyәrlәndirilәrәk kompleksiv bir
şәkildә birlәşdirilmәkdәdir. Sosial elmlәrin intellektual kontekstin mahiyyәtini dillә әks etdirәn
dәrk etmәyә (idraka), şüura vә tәfәkkürә әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә
hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda müşahidә olunmaqdadır. Müasir
dilçiliyin әsas inkişaf meyli isә milli-mәnәvi dәyәrlәrә vә canlı vә cansız alәmә dair faktorlara
görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә
bir-biri ilә bağlı olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması ilә müәyyәnlәşir. Hәmin
qavramlaşdırmalar vә kateqoriyalaşdırmalar müasir elmşünaslıqda böyük tәkamül dәyişikliklәri
keçirdәn vә artıq bütövlükdә koqnitiv xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf
etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-
kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә,
36
Yuxarıda da göstәrildiyi kimi
,
müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidlәri vә diskursiv parçalar vә ya
bütünlәşmәlәr müasir linqvistikada koqnitiv-konseptual yöntәmlәrlә öyrәnilmәkdәdir. Daha doğrusu, bunlar
gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә vә gәlәcәyә görә prospektiv, tarixi keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә dә
araşdırılmaqdadır. Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә predmetlәr, tarixi aura vә intellektual gedişatlar bütövlükdә
retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә dyәrlәndirilәrәk vә kompleksiv olaraq birlәşdirilәrәk
işıqlandırılmaqdadır. Mәsәlәn, belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növünün vә ya digәr “milli cәciyyәli
dil-nitq vahidlәri”nin (seçdirmә bizimdir- M.M.) vә ya mәtnlinqvistik bütünlәşmәlәrin araşdırılması diqqәti
çәkmәkdәdir. Burada daha çox “müqayisәsiz sәciyyәli” özbәöz olan vә milli mentalitetә, etnoqrafiyaya,
demoqrafiyaya, folklora, adәt-әnәnәlәrә, mifologiyaya vә s. söykәnәn konkret filoloji faktorlar nәzәrә alınır. Hәmin
faktorlara, dil-danışıq vahidlәrinә vә konkret dil-danışıq ortamlarına bağlı olaraq gerçәklәşәn diskursiv vә
kommunikativ sәciyyәli mәtnlinqvistik bütünlәşmәlәr tәdqiqata cәlb olunur. Bunlar, hәr şeyden öncә, interospektiv
aspektdә öyrәnilir. Mәhz bu baxımdan yuxarıda göstәrilәn “prospektiv, retrospektiv, perspektiv vә interospektiv”
aspektlәrin bütününә görә türkoloji dilçilikdә yeni bir retprosperspektivel vә interospektivel araşdırma-öyrәnilmә
konteksti formalaşmaqdadır. Sözügedәn yönüm, fikrimizcә, koqnitiv dilçiliyin әsas linqvistik prinsiplәrindәn biri
olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr.