331
özellikli dillerle karşılaştırmada), aynı zamanda sıfat-fiillere ve zarf-fiillere birçok hâlde iyelik ve
hâl eklerinin eklenilmesinden ibarettir. IV-V. çağların sonunda, ilk dil geçişsiz fiil şekillerinde
daralmış olan ve tek bir basit cümle varlığı şartlarıyla ortaya çıkan çok yüklemlilik, sadece basit
cümlenin yüklemi biçiminde ger-çekleşmiş ve aynı zamanda müstakbel geçişli ve geçişsiz fiil
şekillerinin bitişik nitelikteki ayrıntılarıyla biçimlenmemesi durumunu doğurmuştur. Söz konusu
şekillerin gerçekleşmesi, yukarıda da belirtildiği üzere V-VI. çağların başında vuku bulmuştur.
İlk Türkçede çok yüklemli bir sentaksın ve metnin oluşumu, diğer Altay dillerindeki (V-
VI. çağlar Türk dönemidir) uygun süreçlerden ayrı olarak gerçekleşmektedir. Bu, Türkçe çok
yüklemli sentaksın Moğol ve Tunguz-Mançu dillerinin uygun özelliklerinden seçilen önemli
farklarında meydana gelmektedir. İlk Türkçe, söz konusu çağın sonuna doğru önce Bulgar, Oğuz-
Karluk-Kıpçak, Uygur-Oğuz ve Kırgız-Kıpçak ilk dillerine, sonra ise Hazar, Bulgar, Kıpçak,
Oğuz, Karluk, Eski Uygur, Eski Kırgız dillerine ayrılmıştır.
32
İlk Türkçenin söz konusu ilk dillere
ve dillere ayrılması, metnin tedricî oluşumunun, yazının ve müstakbel edebî dillerin sonraki
süreçlerinin bir ifadesi olmuştur.
8. Araştırmaların karşılaştırılabilirliğinin ve genel yöneltiminin yeterince sağlanabilmesi
için açıklanan prensiplerle genel koordinatın kendine özgü bir evrim sistemi oluşturulmuştur. Bu
olmadan kategorilerin ve belirtilerinin rekonstrüksiyonunun yapılması mümkün değildir.
32
Şeka Yu. V. İerarxiya prayazıkov (nekotorıe problemı i konkretnıe metodı analiza) // 90 let N. A. Baskakovu. M.,
1996, s. 246 (İlk Dillerin Hiyerarşisi: Bazı Problemler ve Somut Tahlil Yöntemleri).
332
III TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ
TÜRKCӘ UYĞUNLAŞDIRMALI-AÇIQLAMALI LÜĞӘTLӘR
Türkçe-Azerice Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğün Düzenlenme İlkeleri
“Söz konusu iki yazı dilli aktarmalı-açıklamalı sözlük, içeriğine göre aşağıdaki şekilde
düzenlene bilir:
1.
Madde başı kelimelerin türleri, kökenleri, ağızlardaki kullanımları ve terimlerin
ait oldukları alanlarının yanı sıra, sözcüklerin hangilerinin yeni kelime olduğunun da
gösterilmesi;
2.
Her iki yazı dilinde aynı olan kelimelerin yazım şekillerinin gösterilmesi
(acıtmak>acıtmaq, açık sözlü>açıqsözlü, açık seçik>açıq-seçik vb.), anlamlarının kısaca
açıklanması; kelimelerin Türkiye Türkçesinde olan ama Azerbaycan Türkçesinde bulunmayan
veya tam tersi, anlamlarının ve birden fazla anlamlarının betimlenmesi. Söz gelimi:
‘Acıtmak>acıtmaq’ kelimesi, birincil “acılık vermek, acılaştırmak’ leksikal-anlamsal alanıyla her
iki yazı dilinde birbirine uygun düşmektedir. Bunun yanı sıra ‘acıtmak>acıtmaq’ kelimesinin söz
konusu yazı dillerinde farklı olan leksik-anlamsal kullanım çalarları da bulunmaktadır. Şöyle ki;
Türkiye Türkçesinde söz konusu kelimenin “ağrı ve sızı duymasına sebep olmak’ (Türkçe
Sözlük, I, s.10) olarak ifade ettiği ikincil bir leksik-gramatikal (homonomik; eşsesli bir kelime
biçimi olarak) çaları da vardır. Oysa Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesindeki söz konusu
ikinci anlam, diğer bir leksik-sözlüksel birimle, yani ‘ağrıtmak’ sözcüğüyle ifade edilmektedir.
Bunun yanı sıra Azerbaycan Türkçesinde söz konusu kelimenin birincil leksik-anlamsal anlamına
paralel olarak, ikincil bir ‘sinirlendirmek>kızdırmak’ homonomik anlamı da bulunmaktadır.
Türkiye Türkçesindeki “mayalamak” sözcüğünün karşılığı olarak ise Azerbaycan Türkçesinde
söz konusu kelimenin birincil anlamının çaları kullanılmaktadır: Turşutmaq, qıcqırtmaq, acıtma
qatıb yetişdirmәk. Xәmiri acıtmaq (Azfrbaycan dilinin izahlı lüğәti, I, s. 163.)
3.
Türkiye Türkçesinde kullanılan ama Azerbaycan Türkçesinde aynı leksikal
karşılığı bulunmayan kelimelerin Azerbaycan Türkçesindeki uygun sözlüksel karşılıklarının
belirlenmesi ve karşılığı bulunmayan kelimelerin anlamlarının açıklanması. Söz gelimi:
Anahtar>açar; Acındırmaq: tәәssüf doğurmaq, şәfqәt doğurmaq; Açılım: açılma işi,
gelişme; meyletmek gibi.
333
4.
Türkçe Sözlük’te eş sesli (homonim) olarak belirlenen birçok kelime, madde
başı kelime olarak verilmiştir. Kaynakları ve anlamları farklı olan söz konusu kelimelerin
anlamları (saf (I), saf (II), boy (I), boy (II) vb. biçiminde), birbirinden ayrılarak açıklanmıştır.
Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğünde de söz konusu
kelimelerin anlamlarının Azerbaycan Türkçesindeki uygun anlamsal-sözlüksel karşılıklarının
verilmesiyle açıklanması;
5.
Bazı eş sesli (homonim) kelimelerin Türkçe Sözlük’te ve Azerbaycan Türkçesi
Sözlüğü’nde madde başı kelimeler olarak verilmesinde farklar vardır. Söz gelimi top kelimesi,
Türkçe Sözlük’te çok anlamlı kelime olarak, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü’nde ise eş sesli
(homonim) bir kelime olarak yer almaktadır: Benzeri kelimelerin söz konusu sözlükte madde
başında değil, madde içerisinde eş ses. (eş sesli) veya hom. (homonim) kısaltmalarıyla verilmesi;
eş sesli kelimelerin Türkiye Türkçesinde bulunmayan anlamsal-yapısal varyantlarının ve birden
fazla leksik anlamlarının gösterilmesi: Top kelimesinin ifade ettiği birincil leksik-anlamsal alanın
spor oyunlarında kullanılan bir aletin adıyla bağlı olduğunun ve hem Türkiye Türkçesinde hem
de Azerbaycan Türkçesinde söz konusu kelimenin “gülle veya şarapnel atan büyük, ateşli
silah” ve “kumaş, kağıt” gibi şeylerin belli miktardaki “bağı, ferde” gibi ikincil ve üçüncül
leksik-anlamsal alanları da bildirdiğinin belirlenmesi; bunun yanı sıra ‘top’ kelimesinin
gösterilen leksik-anlamsal anlamlarına bağlı olarak, Türkiye Türkçesindeki ve Azerbaycan
Türkçesindeki farklı kullanım çalarlarının betimlenmesi. Söz gelimi Türkiye Türkçesinde
Azerbaycan Türkçesinden farklı olarak, ‘top’ kelimesinin söz konusu birincil leksik anlamına
bağlı olarak bazı alet adlarını ifade ettiğinin gösterilmesi (kantarın topu, saatin topu gibi);
Azerbaycan Türkçesinde ise Türkiye Türkçesinden farklı olarak, ‘top’ kelimesinin söz konusu
birincil leksik anlamının bir çalarının takı edatıyla veya sıfatla türeyen ve bir kelime grubu olarak
deyimleşen dil biriminin mecazileşmiş birleşeni yerinde olduğunun belirlenmesi. Söz gelimi: Top
kimi (sağlam) > sağlıklı; gerek Türkiye Türkçesinde, gerekse Azerbaycan Türkçesinde ‘top’
kelimesinin birincil leksik anlamının bir çalarının birleşmesiyle deyimleşen ‘top gibi gürlemek,
top gibi patlamak; top kiki açılmaq, top kiki partlamaq’ gibi dil birimlerinin kullanılmasındaki
herhangi bir farklılığın bulunmadığının gösterilmesi vb.
6.
Her iki Oğuz grubu Türk yazı dilinin kelime hazinesinde eş anlamlı kelimeler
olarak bilinen ama hem kullanım sıklığına, hem de kullanım alanlarına göre farklılaşan
sözcüklerin Türkçe Sözlük’teki madde başı sırasına göre belirlenmesi. Söz gelişi: Açıkçası is.
Dostları ilə paylaş: |