M. M. Musayev

331 

 

özellikli dillerle karşılaştırmada), aynı zamanda sıfat-fiillere ve zarf-fiillere birçok hâlde iyelik ve 

hâl  eklerinin  eklenilmesinden  ibarettir.  IV-V.  çağların  sonunda,  ilk  dil  geçişsiz  fiil  şekillerinde 

daralmış olan ve tek bir basit cümle varlığı şartlarıyla ortaya çıkan çok yüklemlilik, sadece basit 

cümlenin  yüklemi  biçiminde  ger-çekleşmiş  ve  aynı  zamanda  müstakbel  geçişli  ve  geçişsiz  fiil 

şekillerinin bitişik nitelikteki ayrıntılarıyla biçimlenmemesi durumunu doğurmuştur. Söz konusu 

şekillerin gerçekleşmesi, yukarıda da belirtildiği üzere V-VI. çağların başında vuku bulmuştur.  

İlk Türkçede çok yüklemli bir sentaksın ve metnin oluşumu, diğer Altay dillerindeki (V-

VI.  çağlar  Türk  dönemidir)  uygun  süreçlerden  ayrı  olarak  gerçekleşmektedir.  Bu,  Türkçe  çok 

yüklemli  sentaksın  Moğol  ve  Tunguz-Mançu  dillerinin  uygun  özelliklerinden  seçilen  önemli 

farklarında meydana gelmektedir. İlk Türkçe, söz konusu çağın sonuna doğru önce Bulgar, Oğuz-

Karluk-Kıpçak,  Uygur-Oğuz  ve  Kırgız-Kıpçak  ilk  dillerine,  sonra  ise  Hazar,  Bulgar,  Kıpçak, 

Oğuz, Karluk, Eski Uygur, Eski Kırgız dillerine ayrılmıştır.

32

 İlk Türkçenin söz konusu ilk dillere 

ve  dillere  ayrılması,  metnin  tedricî  oluşumunun,  yazının  ve  müstakbel  edebî  dillerin  sonraki 

süreçlerinin bir ifadesi olmuştur.  

8. Araştırmaların karşılaştırılabilirliğinin ve genel yöneltiminin yeterince sağlanabilmesi 

için açıklanan prensiplerle genel koordinatın kendine özgü bir evrim sistemi oluşturulmuştur. Bu 

olmadan kategorilerin ve belirtilerinin rekonstrüksiyonunun yapılması mümkün değildir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                 

32

 Şeka Yu. V. İerarxiya prayazıkov (nekotorıe problemı i konkretnıe metodı analiza) // 90 let N. A. Baskakovu. M., 

1996, s. 246 (İlk Dillerin Hiyerarşisi: Bazı Problemler ve Somut Tahlil Yöntemleri). 

---

332 

 

III TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ 

TÜRKCӘ UYĞUNLAŞDIRMALI-AÇIQLAMALI LÜĞӘTLӘR 

 

Türkçe-Azerice Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğün Düzenlenme İlkeleri 

 

“Söz konusu iki yazı dilli aktarmalı-açıklamalı sözlük, içeriğine göre aşağıdaki şekilde 

düzenlene bilir: 

1.

 

Madde başı kelimelerin türleri, kökenleri, ağızlardaki kullanımları ve terimlerin 

ait  oldukları  alanlarının  yanı  sıra,  sözcüklerin  hangilerinin  yeni  kelime  olduğunun  da 

gösterilmesi; 

2.

 

Her  iki  yazı  dilinde  aynı  olan  kelimelerin  yazım  şekillerinin  gösterilmesi 

(acıtmak>acıtmaq,  açık  sözlü>açıqsözlü,  açık  seçik>açıq-seçik  vb.),  anlamlarının  kısaca 

açıklanması;  kelimelerin  Türkiye  Türkçesinde  olan  ama  Azerbaycan  Türkçesinde  bulunmayan 

veya  tam  tersi,  anlamlarının  ve  birden  fazla  anlamlarının  betimlenmesi.  Söz  gelimi: 

‘Acıtmak>acıtmaq’ kelimesi, birincil “acılık vermek, acılaştırmak’ leksikal-anlamsal alanıyla her 

iki yazı dilinde birbirine uygun düşmektedir. Bunun yanı sıra ‘acıtmak>acıtmaq’ kelimesinin söz 

konusu yazı dillerinde farklı olan leksik-anlamsal kullanım çalarları da bulunmaktadır. Şöyle ki; 

Türkiye  Türkçesinde  söz  konusu  kelimenin  “ağrı  ve  sızı  duymasına  sebep  olmak’  (Türkçe 

Sözlük,  I,  s.10)  olarak  ifade  ettiği  ikincil  bir  leksik-gramatikal  (homonomik;  eşsesli  bir  kelime 

biçimi olarak) çaları da vardır. Oysa Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesindeki söz konusu 

ikinci  anlam,  diğer  bir  leksik-sözlüksel  birimle,  yani  ‘ağrıtmak’  sözcüğüyle  ifade  edilmektedir. 

Bunun yanı sıra Azerbaycan Türkçesinde söz konusu kelimenin birincil leksik-anlamsal anlamına 

paralel  olarak,  ikincil  bir  ‘sinirlendirmek>kızdırmak’  homonomik  anlamı  da  bulunmaktadır. 

Türkiye  Türkçesindeki  “mayalamak”  sözcüğünün  karşılığı  olarak  ise  Azerbaycan  Türkçesinde 

söz konusu kelimenin birincil anlamının çaları kullanılmaktadır: Turşutmaq, qıcqırtmaq, acıtma 

qatıb yetişdirmәk. Xәmiri acıtmaq (Azfrbaycan dilinin izahlı lüğәti, I, s. 163.) 

3.

 

Türkiye  Türkçesinde  kullanılan  ama  Azerbaycan  Türkçesinde  aynı  leksikal 

karşılığı  bulunmayan  kelimelerin  Azerbaycan  Türkçesindeki  uygun  sözlüksel  karşılıklarının 

belirlenmesi  ve  karşılığı  bulunmayan  kelimelerin  anlamlarının  açıklanması.  Söz  gelimi: 

Anahtar>açar;  Acındırmaq:  tәәssüf  doğurmaq,  şәfqәt  doğurmaq;  Açılım:  açılma  işi, 

gelişme; meyletmek gibi. 

---

333 

 

4.

 

Türkçe  Sözlük’te  eş  sesli  (homonim)  olarak  belirlenen  birçok  kelime,  madde 

başı  kelime  olarak  verilmiştir.  Kaynakları  ve  anlamları  farklı  olan  söz  konusu  kelimelerin 

anlamları  (saf  (I),  saf  (II),  boy  (I),  boy  (II)  vb.  biçiminde),  birbirinden  ayrılarak  açıklanmıştır. 

Türkiye  Türkçesi-Azerbaycan  Türkçesi  Aktarmalı-Açıklamalı  Sözlüğünde  de  söz  konusu 

kelimelerin  anlamlarının  Azerbaycan  Türkçesindeki  uygun  anlamsal-sözlüksel  karşılıklarının 

verilmesiyle açıklanması; 

5.

 

Bazı eş sesli (homonim) kelimelerin Türkçe Sözlük’te ve Azerbaycan Türkçesi 

Sözlüğü’nde  madde  başı  kelimeler  olarak  verilmesinde  farklar  vardır.  Söz  gelimi  top  kelimesi, 

Türkçe  Sözlük’te  çok  anlamlı  kelime  olarak,  Azerbaycan  Türkçesi  Sözlüğü’nde  ise  eş  sesli 

(homonim)  bir  kelime  olarak  yer  almaktadır:  Benzeri  kelimelerin  söz  konusu  sözlükte  madde 

başında değil, madde içerisinde eş ses. (eş sesli) veya hom. (homonim) kısaltmalarıyla verilmesi; 

eş sesli kelimelerin Türkiye Türkçesinde bulunmayan anlamsal-yapısal varyantlarının ve birden 

fazla leksik anlamlarının gösterilmesi: Top kelimesinin ifade ettiği birincil leksik-anlamsal alanın 

spor oyunlarında kullanılan bir aletin adıyla bağlı olduğunun ve hem Türkiye Türkçesinde hem 

de  Azerbaycan  Türkçesinde  söz  konusu  kelimenin  “gülle  veya  şarapnel  atan  büyük,  ateşli 

silah”  ve  “kumaş,  kağıt”  gibi  şeylerin  belli  miktardaki  “bağı,  ferde”  gibi  ikincil  ve  üçüncül 

leksik-anlamsal  alanları  da  bildirdiğinin  belirlenmesi;  bunun  yanı  sıra  ‘top’  kelimesinin 

gösterilen  leksik-anlamsal  anlamlarına  bağlı  olarak,  Türkiye  Türkçesindeki  ve  Azerbaycan 

Türkçesindeki  farklı  kullanım  çalarlarının  betimlenmesi.  Söz  gelimi  Türkiye  Türkçesinde 

Azerbaycan  Türkçesinden  farklı  olarak,  ‘top’  kelimesinin  söz  konusu  birincil  leksik  anlamına 

bağlı  olarak  bazı  alet  adlarını  ifade  ettiğinin  gösterilmesi  (kantarın  topu,  saatin  topu  gibi); 

Azerbaycan  Türkçesinde  ise  Türkiye  Türkçesinden  farklı  olarak,  ‘top’  kelimesinin  söz  konusu 

birincil leksik anlamının bir çalarının takı edatıyla veya sıfatla türeyen ve bir kelime grubu olarak 

deyimleşen dil biriminin mecazileşmiş birleşeni yerinde olduğunun belirlenmesi. Söz gelimi: Top 

kimi  (sağlam)  >  sağlıklı;  gerek  Türkiye  Türkçesinde,  gerekse  Azerbaycan  Türkçesinde  ‘top’ 

kelimesinin birincil leksik anlamının bir çalarının birleşmesiyle deyimleşen ‘top gibi gürlemek, 

top  gibi  patlamak;  top  kiki  açılmaq,  top  kiki  partlamaq’  gibi  dil  birimlerinin  kullanılmasındaki 

herhangi bir farklılığın bulunmadığının gösterilmesi vb. 

6.

 

Her iki Oğuz grubu Türk yazı dilinin kelime hazinesinde eş anlamlı kelimeler 

olarak  bilinen  ama  hem  kullanım  sıklığına,  hem  de  kullanım  alanlarına  göre  farklılaşan 

sözcüklerin  Türkçe  Sözlük’teki  madde  başı  sırasına  göre  belirlenmesi.  Söz  gelişi:  Açıkçası  is. 

---