221
xarakterik türk dillәrindәn biri sayılan qırğız türkcәsindәn sintatik quruluşunun analitikliyi ilә
seçilir. Bu isә onu göstәrir ki, birincilәr hәlә qәdim türk dövründәn öncә Ön Asiyanın qonşu
dillәri ilә yaxın tәmasda olmuşdur. İkincilәrin quruluşundakı sintetiklik isә hәmin dövrdә onların
Mәrkәzi vә Şәrqi Asiyanın sintetik quruluşlu dillәri ilә yanaşı vә birlikdә işlәnilmәsindәn irәli
gәlir. Orxon-Yenisey epoxasındakı qәdim türk dilinin bütün sәviyyәlәrdәki analitizmi isә onun
bir dövlәt dili kimi güclü informasiyavericiliyә malik olması ilә izah edilir.
Türk dillәrinin oğuz-qıpçaq dil-dialekt sistemindә mürәkkәb cümlәnin konseptual-
struktur modellәri vә mürәkkәb sintaktik bütövün quruluşları formal-paradiqmatik vasitәlәrlә
sintaqmatik әlamәtlәrin vahid bir sistem kimi inkişafına әsaslanaraq müәyyәnlәşdirilir. Bununla
bәrabәr, sintaktik tabeliliyin xarakterindәn asılı olaraq polipredikativ konstruksiyaların
düzülüşündә ortaya çıxan çoxmәnalılıq da burada mütlәq nәzәrә alınmalıdır
.
1.3. Modern linqvistik araşdırmalardakı çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar
Çağdaş türk әdәbi dillәri materialları әsasında 1970-ci illәrdәn bәri yeni linqvistik yönüm vә
yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalardakı konseptual xarakterli çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar yuxarıda
kitabın ayrı-ayrı bölmәlәrindә dә yeri gәldikcә göstәrilmişdir. Bu çatışmazlıq vә ya tutarsızlıqların başlıca
sәbәbi türk dillәrinә dair konkret dil hadisәlәrinin vә faktlarının sadәcә çağdaş dilçilik axınları
istiqamәtindә vә çox zaman da ümumi dilçiliyin qanunauyğunluqlarına görә deyil, ayrı-ayrı flektiv dillәrin
xüsusi qaydalarına әsasәn öyrәnilmiş olmasıdır. Hәmin linqvistik araşdırmalarda ümumtürkoloji kontekst,
onun tarixi-xronoloji inkişaf mәrhәlәlәri vә әnәnәvi dilçilik metodları ilә aparılmış tәdqiqatlar, görülmüş
çox önәmli işlәr çox vaxt unudulur vә ya onlara heç әhәmiyyәt belә verilmir. Belәliklә dә, aşağıdakı
ümumi nәticәlәr ortaya çıxır:
–
Türk dillәrinin özünәmәxsus olan fonetik, qrammatik, leksik, mәtnlinqvistik, leksikoqrafik vә
frazeoloji özәlliklәri ümumi dilçilik müstәvisindә çağdaş linqvistik axınlar baxımından lazımi sәviyyәdә
dәrk olunmamışdır. Mәsәlәn, türk dillәrindә sözün prosodik modelinin iki zirvәliliyi müqayisәli-
tutuşdurmalı olaraq heç araşdırılmamışdır. Türk dillәrindә vurğu sözün son hecasının üzәrinә düşür
ümumi tezisindәn hәrәkәt edilmişdir.
–
Әsas vә kömәkçi morfemlәrin, eyni zamanda müxtәlif sintaktik konstruksiyaların simmetrik
sәciyyәli sıralanması vә diskurs ortamında hәmin sıralanma nәticәsindә gerçәklәşәn ümumtürkcә
ünsiyyәtin aqqilitünativ-mәntiqi mahiyyәti dә hәlәlik açıqlanmamışdır.
222
–
Türk dillәrindә sintaktik paralelizm, parselyasiya, inversiya, ellipsis kimi dil-nitq hadisәlәrinin
simmetrik vә asimmetrik mahiyyәtinin dolğun elmi-linqvistik açıqlanması vә hәrtәrәfli kameral-filoloji
tәsviri dә indiyә qәdәr verilmәmişdir.
Türk dillәri materialları әsasında yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә aparılmış olan bütün
araşdırmalardakı çatışmaqlıqlar vә tutarsızlıqlar yalnız ümumi türkologiya vә dilçilik elmi sahәlәrindә
birgә görülәn konseptual sәciyyәli işlәrlә ortadan qaldırıla bilәr.
Bunun üçün әnәnәvi, yeni vә әn yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә yöntәmlәri sistematik-
ierarxik bir bağlılıqla bir-biri ilә sıx birlәşdirilmәlidir. Türkoloji dilçiliyin әsas perspektivlәri dә mәhz belә
bir kontekstdә müәyyәnlәşdirilmәlidir. Aşağıda hәmin әsas perspektivlәr istiqamәtindә aparılan bәzi
araşdırmalar vә onlarda gerçәklәşdirilәn filoloji-linqvistik sәciyyәli yeniliklәr üzәrindә uyğun olan iki üst
vә müvafiq alt başlıqlar altında örnәklәrlә qısaca vә ardıcıl olaraq durulacaqdır.
2. Ümumtürk dili kontekstindә ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil
qavramları
Ana dil (rusca.
прaязык, alm.
ursprache, fr.
langue mére, ing.
primitive language) qavramı, hәr
şeydәn öncә, genetik cәhәtdәn qohum olan müxtәlif dillәrin vә dialektlәrin bütün bir әcdad vә ya ulu dilә
sahib olunması ilә mövcudluğu mәnasına gәlir. Hәmin dillәr vә dialektlәr sözügedәn ulu dilin ayrı-ayrı
qollarından ibarәt olur. Әgәr onlar bu gün müxtәlif diskursiv ortamlarda canlı ünsiyyәt vasitәsi olaraq
işlәnirlәrsә, o zaman onların hәr biri eyni zamanda ana dili sәciyyәsini dә daşıyır. Belәliklә, ana dili (alm.
muttersprache, fr. langue matternelle, ing. native language, mother tongue, rusca. рoднoй язык) anlayışı
bir adamın anasından öyrәndiyi dil vә buna bağlı olaraq böyük millәtlәr vә toplumların, müxtәlif xalqların
vә etnik qrupların, hәtta çox kiçik azınlıqların danışdığı vә bir ünsiyyәt vasitәsi kimi toplu olaraq işlәtdiyi
dil mәnasına da gәlir. Ana dili yazısı vә heç bir әdәbi dili olmayan ayrı-ayrı lәhcәlәr vә ya bir neçә yüz
nәfәrin danışdığı bir danışıq dili dә ola bilәr.
Bu kontekstdә ümumtürk dili pra- vә prototürk dövründәn bәri qohum, yaxın qohum vә әn yaxın
qohum dillәr şәkillәrindә işlәnilәn vә bütünlüyünü bu gün dә müәyyәn bir ölçüdә qoruyub saxlayan vә
yaşayan böyük bir ana dildir. Bu baxımdan sözügedәn dilin ayrı-ayrı qolları; Türkiyә türkcәsi,
Azәrbaycan türkcәsi, türkmәn türkcәsi, qazax türkcәsi, qırğız türkcәsi, özbәk türkcәsi, tatar türkcәsi,
başqırd türkcәsi vә s. adlarla da adlandırılmaqdadır. O, türkcә, Azәrbaycanca, qazaxca, qırğızca, özbәkcә,
tatarca, başqırdca vә s. olaraq türk әdәbi dillәrindәn vә hәm dә ana dillәrindәn ibarәtdir. Göstәrilәn әdәbi
dillәr bu gün öz ölkәlәrindә hәm dövlәtin rәsmi dili, hәm dә hәmin respublikalarda yaşayan xalqların
ortaq dillәri olaraq özünü göstәrmәkdәdir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsi Türkiyәdә türklәrlә bәrabәr, ermәni,
yәhudi, rum, kürd, çeçen, çәrkәz kimi müxtәlif xalaqlar tәrәfindәn dә ortaq bir dil olaraq işlәnilmәkdәdir.
Azәrbaycan türkcәsi Azәrbaycanda Azәrbaycan türklәri vә ya Azәrbaycanlılarla bәrabәr digәr xalqların da