M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova

.
6.
 
MTQT larni to’rini rivojlanishi
 

---

220 
MTQTlarni aniqlash kriteriyalari
Olimlarni berilganlariga ko’ra, tabiatni butunligicha saqlash maqsadida va 
undan optimal foydalanish uchun qo’riqxonalar va maxsus himoyalanishi 
zarur bo’lgan terretoriyalarni intensiv ravishda foydalanadigan maydonlar 
(qaerda himoya ishlari olib borilayapti) bilan muvofiq ravishda olib borish 
zarur. MTQT yordamida odamlar o’rmon, yaylov, botqoq, suv xavzalari 
va boshqa tabiiy ekosistemalardek kam va ko’p o’simlik va hayvon 
turlarini ularni tabiiy yashash muxitida, qushlarni odatiy uchish va 
qishlash joylarini, baliqlarni o’tish yo’llarini va tuxum qo’yish joylarini va 
boshqa tabiiy hodisa va jarayonlarni kam va tipik uchastkalarini saqlab 
qolishga intiladilar.
MTQTni ajratish kriteriyalari qo’yidagilardan iborat: tur xilma-xilligi, 
kamdan kam uchraydigan turlarni mavjudligi, hayvon va o’simliklarni 
yoppasiga ko’payish joyi, muhim biotik uyushmalarni mavjudligi, 
rekreatsiya uchun foydalanishi mumkiniligi, gidrologik xarakteristikalari 
va boshqalar. MTQTni rejalashtirishda orollarni fauna va florasini 
shakllanishini xususiyatlari muhim hisoblanadi. R.Mak-Artur va 
Ye.Uilsonni “orol” nazariyasiga ko’ra bitta katta “monolit” qo’riqxona 
ko’pgina kichik territoriyalarni qo’riqxonaldariga nisbatan avzal 
hisoblanadi. Katta qo’riqxonalar orasida yo’laklarni mavjudligi yuqori 
darajadagi bio xilma-xillikni ushlab turishga katta ahmiyatga ega, 
migratsiyani saqlab turgan holda.
Bu nuqtai nazardan suv-botqoqli joylar alohida ahmiyatga ega. Misol 
uchun past joyli qirg’oqlar, yuqoroi va past boqoqzorlar, qaerda bio xilma-
xillik yuqori darajada, ham quruqlik va ham suvli ob’ektlarni yonma 
yonligidan. Bunday tabiiy komplekslar suv va suv yaqinida yashaydigan 

---

221 
bahorgi uchib o’tadigan qushlar uchun eng optimal dam olish va oziqa 
joyi hisoblanadi.
MTQT lar davlat hududini “bilishmaydi” 
Ko’pgina dunyo davlatlarida MTQT larni to’rini tashkil qilish ishlari olib 
boriliyapti. Bu holatni bir qismini namoyon qiladigan qo’yidagi jadvaldan 
ko’ra bilish mumkin.
Mamlakatlar
Butun maydonga nisbatan 
% da 
Rossiya 
Kanada
Islandiya 
Shvetsiya
Norvegiya 
Finlyandiya 
Grenlandiya 
AQSh 
5.6 
9.5 
12.0 
22.8 
25.3 
30.3 
45.6 
50.2 
MTQT ni to’ri deganda qo’riqxona, byurtmaxona, milliy bog’lar va tabiiy 
obidalar dek territoriyalarni ajratish va muayan rejimda saqlash nazarda 
tutiladi.