Ma qs ud ha c I y e V

320
BİRİNCİ  KİTAB
VAXTI BİLDİRƏN SÖZLƏR
səhər
_
-
səbi
sob
səbəh
sabah
günorta
nimurkan
nimru
niməruc
ni məni
pişnəha
pişneyi
qaş
qaralanda
-
-
niməjdyər
niməjdyər
kündi/
şangüm
”
gün
шј
ru
шс
rev
ruz
unız
кесз
Ş Ö V
Ş Ö V
şov
şov
şö
şöü
bu gün
emru
emru
arev
arev
imruz
imruz
sabah
sabasəri
səbux
səba
səba
səbəhin
səbəh
sabah səhər
sabaəsəri
-
sohra
səhra
pansəbəhin
pansəbəh
o biri sabah
-
-
sohra
səhra
pansəbəhin
pansəbəh
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
321
TAT  DİLİNİN  İRAN  LƏHCƏLƏRİNDƏ 
AZƏRBAYCAN  SÖZLƏRİ
Azərbaycanlıların  qonşuluğunda  (bəzən  də  qarışıq)  yaşayan 
iran  tatlarının dilinə Azərbaycan dilinin təsiri  təbiidir. Xüsusi  və ge­
niş  tədqiqat  tələb  edən  belə  təsirin  bir  neçə  nümunəsini  burada 
verməyi  faydalı  hesab  etdik.  Bu  da  ancaq  bu  mühüm  faktı  Azər­
baycan  alimlərinin  nəzərinə  çatdırmaq  üçün  edilən  ilk  cəhd  hesab 
olunmalıdır.  Məsələn,  tat  dilinin  Keringan  ləhcəsində  işlənən 
Azərbaycan  sözlərinə  nümunələr.  Əvvəldə  Keringan  ləhcəsi,  sonra 
isə  müasir  Azərbaycan  dilində  işlənən  sözlər  verilir.  Hər  ikisində 
sözlər  eynidirlərsə  təkrar  olunmurlar:  demir  -   dəmir,  lüt,  butəq- 
budaq,  deda  -   dədə,  dulu  -   dolu  (qabın  dolması  və  yağıntı 
mənasında),  turba  -   torba,  dayi  -   dayı,  qarpuz  -   qarpız  (lakin  bu 
ləhcədə  Azərbaycan  dilində  “yemiş”,  “qovun”  mənasında,  qarpıza 
isə bu ləhcədə fars sözü olan  “hinduvanə” deyilir), duvşan -  dovşan, 
bəci -  bacı,  dəlu -  dəli,  bud,  tülki  -   tülkü,  fıtna -  fit,  fışqırıq,  şiş -  
ancaq kabab  şişi, milə mənasında,  şişlıq -  şişlik (kabab mənasında), 
kulək -  külək,  qovarçin -   göyərçin,  nəna -  nənə, bilek -  biləy,  qol, 
qonax  -   qonaq,  qaş  -   qaş  (ancaq  gözün  üstü  mənasında),  bayquş, 
cilov,  çətin,  dəli,  dəvə,  qizil  -   qızıl,  gümüş,  dilənçi,  kök  -   kök 
(adam, heyvan), taniş -  tanış, gözlik -  gözlük, bulut və s.
Tat  dilinin  İbrahimabad  ləhcəsində  işlənən  Azərbaycan  sözləri. 
Sözlərin  verilməsi  qaydası  Keringan  ləhcəsində  olduğu  kimidir:  lut -  
lüt, dədə, dərə, cörük -  çürük, da’i -  dayı, dare -  dəhrə, çul -  çöl, qəz- 
qinə -  qazan, qəlxan -  qalxan (silah mənasında), fəsnəkə -  fışqırıq,  se- 
nexçi  -  sınıqçı,  bibyə -  bibi,  qoymaq -  qııymaq,  bəbək,  tanuş-biluş -  
tanış-biliş və s.
Tat dilinin  Səgzabad  ləhcəsində  Azərbaycan  sözlərindən  nümu­
nələr:  pis,  dara -  dərə, çöruk -  çürük,  da’i -  dayı, dayre -  dəhrə, çul -  
çöl, qəzqinə -  qazan, qəlxan -  qalxan (silah mənasında),  fesnəkə -  fiş- 
qmq, senexçi -  sınıqçı, bibiyə -  bibi, babək -  bəbək və s.

---

322
BİRİNCİ KİTAB
Tat dilinin Hərzəni  ləhcəsində işlənən Azərbaycan sözlərinə dair 
nümunələr:
Uzuk -  üzüy,  püs -  pis,  yərpax  -  yarpaq,  heyva,  dədə,  əmcik -  
əmcəy,  yay  (fəsil  mənasında),  yarəndə  (Az.  dilinin  yarmaq  felindən: 
yaran sözündən) -  balta,  dar,  koş -  göz,  dayi-dayı,  sutul -  sütül,  küre- 
ken-kürəkən;  tikiş,  bud,  kömür,  fışqa  -   fışdınq,  şiş  (ancaq  kabab  şişi 
mənasında),  buynuz,  deve  -   dəvə,  quymaq,  saman,  duyum  -   düyün, 
bilek  -   biləy,  bəbək  -   bəbəy,  minciq  -   muncuq,  qunax  -   qonaq,  biz 
(ancaq  tikiş  aləti 
mənasında),  qariş -  qarış  (ölçü  vasitəsi),  qabaq- 
qabaq,  əvvəl;  əkin, birçək  (saç mənasında),  tuman  (paltar mənasında), 
bəzək,  dərin,  qurşun-qurşun,  qurquşun;  kertənkələ-kərtənkələ,  tələs­
mək, say -  saymaq (ədədləri), çirpinti-çırpmtı (ürək döyüntüsü), börk -  
börk  (papaq mənasında),  dimax  -  dırnaq,  göbək  -   göbəy,  kök  (yağlı, 
ətli  mənasında),  iti,  kərki,  ətək,  panldamaq,  qaval,  mil  (toxuma aləti), 
birçək,  dərin,  çapalama-çapalamaq,  anqırma-anqırmaq,  kəsər  (qayçı 
mənasında),  kəsək  (daş-kəsək  mənasında),  düyün,  saç,  topuq,  bilək, 
çəkitgə -  çəyirtgə, qonaq, dimax -  dırnaq, yal (atın yalı), yonca və s.
Bu  faktlardan  belə  bir  mühüm  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  qonşu 
İran ərazisindəki başqadilli xalqların dilinə də Azərbaycan dilinin təsiri 
genişlənir  və  bu  dillər  Azərbaycan  dili  hesabına  öz  qrammatik  və 
leksik  fondlarını  getdikcə  daha  çox  zənginləşdirirlər.  Azərbaycandilli 
əhali  ilə  yaxın  təmasda  olan  giləklərin,  mazandaranlılann,  talışların, 
tatların,  bəxtiyarilərin,  kürdlərin,  bəlucların  və  s.  İran  xalqlarının  dil 
əlaqələrini  xüsusi  tədqiq  etmək  üçün  Azərbaycan  alimlərini  qonşu 
İrana  elmi  ezamiyyətə  göndərməyə  ciddi  ehtiyac  vardır.  Bu  və  buna 
bənzər  tədqiqlər  Azərbaycan  dilinin  bu  dillərə  təsirini  hərtərəfli 
öyrənmək  üçün  olduqca  vacibdir.  Belə  axtarışlar  xalqlarımız 
arasındakı  mədəni  əlaqələrin  mühüm  sahəsi  olan  dil  əlaqələri 
probleminə çox fayda verə bilərdi.
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
323
TAT  DİLİ  LƏHCƏLƏRİNDƏ 
MÜQAYİSƏLİ  MƏTNLƏR
(Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə)
I  MƏTN
DƏVƏÇİ (DAQBİLCİ KƏNDİ)
1.  Yə  ra  Mulla  Həsrəddin  bə  şəştə  mənat  ya  dənə  nüqə  papax 
xıra-bu.  2. Hər rast amarəqar xəbər basdaran -  bu əz ü:  “mulla, papaxə 
bəçən xirəyi?” 3.  Mulla  bə yiki  cavab də,  bə  dütə də,  bə  sətə də,  di  ki 
əgər bə hər rasirəgar cavab tü, həlak ambaşü. 4. Mulla vəqüft papaxə ə 
sər  xişdən,  dovust  bə  bazar  zəvərə,  bə  kufdirən-kufdirən.  5.  “Əy 
cama’ət,  zu  buşind,  zu-zu  kura  başind,  bə  filan  meydun  canişin  bə 
işmu gaf bə kutirə”.  6. Cama’ət Həçi  danist ki, Molla rast bə kutirə. 7. 
Rasirəqar dovust bə  meydun.  8.  Bə Meydun in qədə  ədmi  kura bu  ki, 
bə  şəər  diqə  cama’ət  nə  mund.  9.  Mulla  di  ki,  meydun  ədmi  puru, 
vəqüft  papaxə  ə  sər  xişdən,  verma  bə  yə  bülündə  ciqə,  kufdi.  10. 
“Cama’ət  işmu-əm  tanind  ki,  papaxə  bə  şəştə  manat  xiram”.  11. 
Cama’ət payist xənistən.  12. Mtılla in cür xişdənə varosuııd ə dəs xəbər 
asdaraqarha.
QONAQKƏND (AFURCA KƏNDİ)
l.Yə ra Mulla Nəsrəddin bə şəş manat yə nuqə papax xırra-bü. 2. 
Hər  rast  amaragar  xəbər  basdaran-bü  əz  ü:  “Molla,  papaxə  bəıı  çən 
xırrayi?”.  3.  Mulla bə yəki  cavab də,  bə dütəyü də,  bə sətəyti də, di ki, 
əgər  bə  hər  rasirəgar  cavab  tü,  həlak  imbaşü.  4.  Mulla  vəgüft  (//d) 
papaxə ə sər xiştən,  dövüst bazar zəvərə,  bə gufdirən  gufdirən.  5.  “Ay 
cəmə’ət,  zu  başind,  zu-zu  kurə  başind,  bə  filan  meydun  canaşin  bə 
üşmu  gaf  bə  gufdiirən”.  6.  Cəm’ət  həçun  danist//d  ki,  mulla  rast

---