Magistr dissertasiyasi
Yüklə 494,02 Kb.
|
|
Sağlamlıq kartı sisteminin tətbiqi müvafiq elektron registrlərin hazırlanması vasitəsilə vətəndaşların sağlamlığı vəziyyətinə nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsini və operativ şəkildə şəxslərin sağlamlığı barədə məlumat bankının yaradılmasını təmin edir. Belə ki, müvafiq nazirlik səviyyəsinda əıldə olunan əsas nailiyyət praktik reallaşdırılan sağlamlıqla bağlı elektron kart məlumat bazası, əhalinin tibbi sığortalanması və informasiyanın saxlanmasını təmin edən. Sağlamlığa dair mərkəzləşdirilmiş informasiya sistemində, müvafiq subyektlərə dair operativlik və dəqiqliklə aparılmış müayinə imkanları yaradılmışdır. Analoji sistem xarakterli məsələlərin reallaşdırıldığı mühüm sahələrdən biri də təhsil sahəsində həyata keçirilmiş idarəetmənin avtomatlaşdırılması və informasiya təminatı sistemidir ki, o da aşağıdakı məqamları özündə ehtiva edir: - təhsil sahəsində informasiya infrastrukturu formalşdırmaq; - təhsildə informasiya kaomunikasiya texnologiyasının effektiv tətbiqini reallaşdırmaq; - təhsilin idarə edilməsində məlumat sisteminin inkişafına nail olmaq; - “elektron hökumət” layihəsinin müəyyən etdiyi prinsiplərə istinad olunmasının miqyasını genişləndirmək; - təhsil sahəsinin idarə edilməsi funksiyalasını icra edən idarəetmə orqanlarının müvafiq avadanlıq, habelə proqram təminatı ilə təchiz etmək. İKT sahəsində dövlət idarəetməsini həyata keçirmək məqsədilə RYTN-nin strukturunda Məlumatın Hesablanması Mərkəzi təsis olunmuşdur. Qeyd olunan qrumun əsas məqsədi müvafiq fəaliyyət sahəsində məlumatların kompyüter texnikası və texnilogiyası bazasında avtomatlaşdırılmış formada işlənmiş, hesablayıcı şəbəkəsinin və istifadə olunmasının geniş miqyasda tətbiq edilməsidir. Məlumatın Hesablanması Mərkəzi texnoloji proseslərdə iştirakçı olan hesablama texnoligiyasına texniki dəstəyin verilməsini, müvafiq proqram təminatı sisteminin fəaliyyətinin təmin olunmasını, korporativ, habelə lokal şəbəkə sistemlərinin istismarını reallaşdırır. 1 yanvar 2007-ci il tarxində əhalimizin hər min nəfərinə düşən stasionar telefon aparatının sayı on beş ədəd, mobil telefondan istifadə edən abonentlərin sayı isə əlli iki nəfər olmuşdur. Müəyyən edilmiş strategiyadan irəli gələn müvafiq tədbirlərin reallaşdırılması nəticəsində qeyd olunan sektorda yüksək keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdir ki, bu haqda da aşağıdakı cədvəldən daha aydın təsəvvür yaranır: Cədvəl 2.1 Rabitə sektoru üzrə əsas makro göstəricilər
Qeyd olunan dövr ərzində Azərbaycan Respublikasının 67.5 min kvadrat km ərazisindən, yaxud bütünlükdə ölkə ərazisinin 78 %-i mobil telefon şəbəkəsillə əhatə edilmişdir. Bu ərazilərdə hal-hazırda yaşayan əhali sayı, müvafiq olaraq ümumi ölkə əhalisi üzrə 99 % təşkil etməkdədir. Həmin ilin sonuna olan məlumata diqqət yetirəndə isə aydın olur ki, ölkə üzrə 322.9 min ədəd, o cümlədən də ölkədə ev təsərrüfatları üzrə 205.9 min, təsərrüfat subyektlərində 101.7 min, hüquqi təsərrüfat subyekti yaratmadan təsərrüfat fəaliyyət ilə məşğul olan fərdi sahibkar qismində qiymətləndirilənlərdə isə 15.3 min ədəd kompuyuter texnikası qeydə alınmışdır. Orta hesabla götürsək ölkəmizdə əhalinin hər min nəfərinə 3.7 ədəd kompüter texnikası düşməsi qeydə alınmışdır. Qeyd olunan dövrün sonuna İnternet şəbəkəsindən istifadə edənlər 926.6 min nəfər təkil etmiş və digər bir formada ifadə etsək əhalinin hər min nəfər üzvünə düşən İnternet şəbəkəsindən istifadə edənlərinin orta sayı artaraq on bir nəfər təşkil edtmişdir. 
Şəkil 2.1 Əhalinin hər min nəfərnə İnformasiya Komunikasiya Texnologiyaları üzrə infrastruktur göstəriciləri Respublikamızda dövlət idarəetmə orqanları sistemində elektron xidmətin formalaşdırılması üzrə müvafiq xidmət edilməsi və inzibati prosedur qaydaların reallaşdırılması üzrə reqlamentin funksionallaşdırılmış təhlili bazasında həyata keçirilməsi hədəf kimi müəyyən edilmişdir. Aparılan təhlil və araşdırmalara əsasən qeyd etmək olar ki, idarəetmə və inzibati qaydada reqlamentin reallaşdırılması sisteminin müasirləşdirilməsi sayəsində ciddi dəyişikliklərin hazırlanması hədəflənməkdədir. Müvafiqistiqamətdə həyata keçirilən tədbirlər sisteminin icra olunması çərçivəsində eleektron xidmət sferasında gerçəkləşdirilməsi, habelə elektron hökumətə müvafiq infrastruk üçün baza təsisatların yaradılması ilə qarşılıqlı olaraq fəaliyyət göstərməsi sahəsində hökumət qrumlarının müvafiq informasiya sistemlərinə adaptasiya olunması ilə bağlı tələdbirlər sistemi müəyyən edilmişdir. Yuxarıda vurgulanan dövlət proqramının reallaşdırılmasının ilkin etapında dövlət elektron xidmətin işlənilməsi, onun inkişafına nail olunması üçün prosedurların və onlara müvafiq olan standartların sənədləşdirilmə formalarının müəyyənləşdirilməsi təmin ediləcəkdir. Ölkəmizin daxilində fəaliyyət göstərilən telekomunikasiya xidmətləri respublika miqyasında, o cümlədən ölkənin müxtəlif şəhərlərində və inzibati ərazi vahidləri arasında, habelə beynəlxalq telekomunikasiya servisi üzrə xidmət isə respublikadan xaricə, yaxud xaricdən əksinə dövlətimizə müxtəlif vasitədən istifadə edilməklə (kabel rabitəsi, radiorele, peyk əlaqəsi və s.) telekomunikasiyanın formalaşdırılması məqsədi ilə reallaşdırılan xidmətlər toplususdur. Respublikadaxili telekomunikasiya xidmətinə isə - ölkə miqyasında, o cümlədən də respublikamızın müxtəlif şəhər və rayon mərkəzləri arasında, beynəlxalq telekomunikasiya servisi isə respublikadan xaricə, habelə xaricdən ölkəmizə yuxarıda göstərilən müxtəlif üsullardan yaralanmaqla telekomunikasiyanın təmin edilməsi məqsədi güdən xidmət sistemidir. Universallaşmış telekomunikasiya servisi ölkənin bütün ərazisində konkret müddət ərzində, yüksək keyfiyyətlə, qiymətin sərfəli olmasış şərtilə hər hansı telekomunikasiya istifadə edən subyektinə təqdim edilməsi müvafiq olaraq operator və provayderlər kimi fəaliyyət göstərən təsisatlara icbari reaallaşdırılan telekomunikasiya fəaliyyətidir. Bu baxımdan dövlət idarəetmə sistemi təkmilləşdirilmiş telekomunikasiya xidmətinin təqdim edilməsinə təminat üçün zəmanət verir. Müasir tələblərə cavab vermə sahəsində müxtəlif praktiki fəaliyyətlər görülmüşdür. Xüsusilə də, bütünlükdə ölkədə təhsilin müxtəlif pillələri üzrə informasiya komnukasiya texnologiyaları istiqamətində müvafiq proqram təminatı hazırlanaraq təsdiq edilmiş, məsafədən (distant) təhsilin təmin olunması üzrə ilkin eksperimentlər keçirilmişdir. Hal-hazırda təhsil sistemini bütünlüklə əhatə edən xüsusi portalın məlumat resursu yaradılmış, bəzi təhsil obyektlərinin isə internet saytları təsis olunmuş, habel işlək vəziyyətə gətirilmişdir. Təhsil sisteminin idarəedilməsində informasiya sistemlərinin formalaşdırılması, İKT-nın ümumi təhsil orta məktəblərində tətbiq edilməsi və istifadə olunması üçün müvafiq fəaliyyət sahəsində tələblərə cavab verən ixtisaslı pedaqoji mütəxəssislərə, habelə yardımçı heyət (laborant) statuslu iştisaslaşdırılmış kadrların hazırlanması sahəsində praktiki fəaliyyətə başlanılmışdır. Bütün yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı olaraq, ölkəmizin təhsil sistemində çağdaş informasiya və komunikasiya texnologiyasıının tətbiqi, müasir səviyyədə istər ciddi dəyişikliyə məruz qalan iqtisadiyyat üçün mövcud imkan, istərsə də beynəlxalq təhsil məkanında təmsil olunma baxımından yetərli hesab oluna bilməz. Bu baxımdan, Azərbaycan Respublikasında İKT sferasındakı inkişafı daha dəqiq olaraq aşağıdakı statistik cədvəl vasitəsilə əks etdirmək olar: Cədvəl 2.2 İKT sferasındakı inkişaf göstəriciləri
Cədvəldən də göründüyü kimi 2009-2014-cü illər ərzinə respublikamızda ən çox gəlir mobil telefon rabitəsindən əldə olunmuşdur. Bu isə qısa müddət ərzində respublikada bu rabitənin sürətli inkişafını göstərir. Araşdırmalar əsasında əldə edilən nəticələrə istinadə qeyd etmək olar ki, ölkəmizdə təhsil prosesində çağdaş (digital) texnologiyalardan geniş istifadə edilməsinə mane olan əsas faktorlardan biri rəqəmsal sistemə uyğun müvafiq infrastruktur obektlərinin zəif inkişafı, təhsil məkanlarında ölkədaxili intranetin şəbək üçün yetərli səviyyədə əhatə edilməməsi və müasir yüksək sürətə malik internet bağlantısının təmin edilməməsidir. 2.3. İqtisadiyyatda İKT-nın tətbiqi və onun təhlükəsizliyinin təmini mexanizmi Məlumdur ki, müasir dördə beynəlxalq internet şəbəkəsindən küllü miqdarda istifadəçi maliyyə xarakterli əməliyyatlar həyata keçirməkdədir. Maraq doğuran cəhət ondan ibarətdir ki, onlardan demək olar ki, heç biri reallaşdırdıqları maliyyə xarakterli əməliyyatları zamanı hesablarının hansı təhlükəyə məruz qalması haqqında heç düşünmürlər. Reallıq ondan ibarətdir ki, internet üzərində malik olduğumuz ödəniş vasitəsinə dair məxvi məlumatları təqdim etdiyimiz aandan, bizim hesabımızla bağlı ciddi risklər yaranır. Sual doğuran o cəhətdir ki, bu kimi cinayət əməlini reallaşdıranlar kimdir vəonlar bu kimi çirkin niyyətlərini hansı vasitələrdən istifadə etməklə həyata keçirirlər? Təcrübə göstərir ki, bəzi hallarda istifadəçinin hər hansı bir internet saytına daxil olması zamanı inzibatçılar tərəfindən sizin yetkinlik yaşına çatmış biri olmanızı dəqqiqləşdirmək məqsədilə, kredit kartınızın rekvizitlərini daxil etməyi tələbə edirlər.Yaxud digər bir halda istifadəçidən savayı heç kəsin sığorta edə bilmədiyi analofi digər bir üsuldan istifadə edilə bilir. Məsələn, əgər istifadəçi internet-mağazaya öz çirkin maraqları səbəbilə müdaxilə edirsə, bu zaman oradan istifadəçinin bəzi məlumatlarını əldə etmək imkanı qazanmış olur. Başqa bir halda isə istifadəçiyə ödəmə kartının nömrəsinin yanlışlıq üzündən yararsız hala düşdüyü barəsində yazılı məlumat daxil ola bilər ki, bu zaman da istifadəçinin kartı ilə əlaqədar verilənlərin təqdim edilməsinə dair yeni müraciət edilə bilər. Qeyd olunan bu kimi xoşagəlməz və təhlükəli məqamlardan necə sığortalanmaq olar? Məlum olan müasir davranış qaydaları çərçivəsində bu kimi hallardan yayınmaq üçün aşağıdakı qaydalara əməl edilməsi zəruri hesab olunur:
İnternet üzərindən elektron kartın şəxsə aid olan verilənlər bazası təqdim edilmədən onların əvvəlcədən ötürülməsinin kodlaşdırma formasında təhlükəsizliyinin təmin olunmasına əmin olmaq gərəkdir. Bu kimi təminatın olaması barəsində brauzerdə xüsusi işarə şəklinin, yaxud da informasiya mətnində xüsusi məlumat bazasının meydana çıxmasına dair xəbərdarlıq edilməsi sistemi yaaradıla bilər. Beynəlxalq internet şəbəkəsinin xidmətindən istifadə edilməklə məhsul və ya xidmətlər müqabilində maliyyə vəsaitiinin ödənişinin reallaşdırılması üçün müvafiq kartların qəbul edilməsini təmin edən bir çox internet mağaza müvafiq olaraq beynəlxalq sertifikatları təqdim edən Veriqsign, Bellsign, Thawate və s. bu kimi təşkilatlardan hər hansı birinin təqdim etdiyi şəhadətnaməyə malik olurlar. Bir qayda kimi, əməliyyatı reallaşdıran internet-mağaza sertifikat təqdim edən müvafiq qrumun verilənlər bazasında müxvafiq serverin təqdim etdiyi sertifikata dair məlumatların həqiqiliyinin dəqiqləşdirilməsinə dair yoxlama imkanı təqdim edir. Hesablaşmaların təhlükəsiz həyata keçirilməsinin əsas şərtlərindən biri isə internet üzərindən alaqı-satqı həyata keçirən subyeltin – yəni interneet mağazanın fəaliyyətinə olan etibar və əminlikdir. Yuxarıda qeyd olunan halların qarşısının alınmasına yönəlmiş təhlükəsizlik tədbirlərini reallaşdırılması zamanı mühüm təhlükəsizlik kompanenti hesab olunan elektron verilənlərin mühafizə edilməsi sisteminə dair maraq doğuran məqamlar çoxdur. Onlardan bir neçəsinə diqqət yetirək:
Elektron verilənlərin mühafizə sisteminin təhlükəsizliyin yüksək səviyyədə təmini nöqteyi nəzərindən yanaşdıqda aşağıdakı mümkün müdaxiləyə şərait yarada bilən yerlər müşahidə edilir:
Qeyd etmək zəruridir ki, Elektron verilənlərin mühafizə sisteminin fəaliyyəti zamanı əməliyyatların şifrələnməsinə baxdıqda, əlaqənin qurqlması zamanı onun sistemliliyinin təmini və müvafiq verilənlər bazasının mənbəyinin autentifikasiyası ciddi əhəmiyyətə malik rol oynayır. Məhz bu baxımdan analoji sistemlərdə şifrələmə mexanizmi əksər hallarda vasitəçilik funksiyasını yerinə yetirir. Kriptosistemin etibarlı olmasının təmini bütünlüklə daha çox əməliyyat iştirakçılarının arasında məxvi açar göndərmə mexanizmi kimi qiymətləndirilmiş vasitədən asılıdır. Onların göndərilməsi problemi hal-hazırda belə ümumi həll variantına malik deyildir. Hər bir halda müvafiq maliyyə institutlarında bütün mühafizə olunan məlumatların emal edilməsinin avtomatlaşdırımış formada xüsusi sistemlərin fəaliyyət göstərməsi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaq şərtilə həll olunmalıdır. Müvafiq problemin həll edilməsinə bir sıra fərli yanaşmalar vardır. Onlardan hər birinin spesifik xırdalıqlara önəm vermədən, ən əsaslı olanlarını qısaca nəzərdən keçirmək olar: İnformasiyanın mühafizə edilməsi istiqamətində müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsində qoyulan sərt məhdudiyyət sistemi Elektron verilənlərin mühafizənə artıq fəaliyyətdə olan standart tələbatların qoşulması hesab olunur. Başqa sözlə ifadə etmiş olsaq, tamamilə müdafiə olunan toxunulmaz sistemlər mövcud deyil. İstənilən halda hər bir təsərrüfat subyekti özünün Elektron verilənlərin mühafizə sisteminin qorunma səviyyəsi haqqında məsələləri özü bilavasitə həll etməlidir. Bu halda isə mühafizəyə dəstək verilməsi üçün onlara əlavə vəsait sərf etmək və ya daimi onları risk altında saxlamaqla fəaliyyət göstərməsinin təminnində qənaət etmək məsələsi gündəmə gəlir. Xüsusi maliyyə institutlarının şəbəkələri və digər analoji şəbəkələr, habelə milli səviyyəli klirinq sisteminin köməyinə istinad etməklə elektron maliyyə xidmətlərinin qorunması zərurəti, müasir maliyə institutları ilə onarın müştəriləri arasında olan və mürəkkəb xarakter daşıyan münasibətlərin ciddi formada dəyişməsinə gətirib çıxarmışdır. Bütün analoji təsisatlar müvafiq əməliyyatlarını reallaşdıran fərqli klirinq sistemləri ancaq son onilliklər ərzində dahaa səmərəli xarakter almışdır. Hal hazırda isə onlardan iqtisadi fəaliyyət sahələrinin demək olar ki, hər yerində istifadə edilir. Yüklə 494,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|