Magistratura məRKƏzi əlyazması hüququnda
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
50 XIV əsrin ikinci yarısında qüdrətli sərkərdə Teymurləngin ordusu Xəzər dənizinin cənub-şərq, cənub və qərb sahillərinə yürüşlər edir. Xəzərin şimal-qərb sahillərində məskunlaşmış qəbilələrdən monqol mənşəli köçəri kalmıklar Rusiyanın cənubunda öz xalqlarını yaradırlar. Burada yaşayan insanlar lamaizmə itaət edirdilər. Onlar Avropanın bu tipli yeganə sivilizasiya ocağı idi. XVII əsrdən başlayaraq Cənubi Volqaboyunda rusların məskunlaşma sahəsi genişlənir. Bunun əsas səbəbi rusların Xəzərsahili ərazilərə marağının artması olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, rusların bu marağı daha qədim dövrdə də müşahidə edilmişdir. Məsələn, ərəb və fars səyyahlarının əlyazmalarında qeyd edilirdi ki, rus drujinalarının işğalçı yürüsləri hələ IX-X əsrlərdə başlanmışdır. Bununla bağlı ingilis səyyahı Cons Hanvey özünün «Britaniya ticarəti Xəzər dənizində tarixi oçerki» əsərində yazır ki, rusların Qafqaza yürüşləri sanki səlib yürüşlərinin Yaxın Şərqə doğru hərəkəti idi və həmin ərazilərin daha hazırlıqlı və əsaslı təşkil olunmuş işğalına yönəlmişdi. Rusların Qafqaza maraqlarının əsas səbəblərindən biri də bu bölgənin zəngin təbii sərvətləri idi. Məsələn, Moskva hökumətinin 1637-ci il sənədlərindən birində «Top ehtiyatla yazılması»nda belə bir qeyd var ki, Bakı Nefti yanan halda həddən artıq təhlükəli bu silah hesab edilə bilər.
Cənub və qərb sahillərinin uzun illər boyu İran və Türk tayfaları tərəfindən mənimsənilməsinə baxmayaraq, I Pyotr şərq sahilləri ilə yanaşı, qərb sahillərində yeni mövqelərdə möhkəmlənməkçün bu istiqamətdə bir neçə ekspedisiya təşkil etdirir. Bakı şəhərinə xüsusi diqqət verilir. Çünki Rusiya ilə Şərq ölkələri arasında aparılan ticarət əlaqələrinin inkişaf etdirilməsində Bakının çox əlverişli strateji mövqeyi var idi. Elə bu səbəbdən də I Pyotr sərəncamlarından birində belə yazırdı: «Bizimçün Xəzər dənizi sahillərini ələ keçirmək son dərəcə vacibdir; türklərin bura gəlmələrinə gərək imkan verməyək». Bu rəsmi əhval-ruhiyyə ilə ruslar tədricən regionda özlərinin işğalçı siyasətlərini həyata keçirməyə başlayırlar.
51 XIX əsrin əvvəlində baş verən Rusiya-İran müharibələri nəticəsində ruslar Xəzər sahillərinin təxminən 90%-nı (cənub sahili istisna olmaqla) ələ keçirirlər. Rusların nəzarət etdiyi sahil ərazilərində təbii sərvətlərin aşkar edilməsi, qiymətləndirilməsi və tədricən mənimsənilməsi istiqamətində aparılan işlər ildən- ilə artmağa başlayır. Bu baxımdan qərb sahilləri daha çox fərqlənirdi. Zəngin neft ehtiyatlarının istismarı və onun emalı bölgənin, xüsusən Bakının iqtisadiyyatına güclü təkan verir. Uzun illər Abşeron yarımadasında yerli əhalinin neftdən gen-bol istifadə etməsi burada böyük həcmdə yanacağın olması ehtimalını daha real şəkildə ortaya qoydu. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Abşeronda qazılan neft quyularının sayı ildən-ilə artmağa başlayır. Nəticədə neftlə çirklənmiş torpaqların sahəsi xeyli genişlənir. Bundan əlavə, Bakı buxtasında sahil boyunca çoxlu sayda kiçik neft emalı müəssisələri yaradılır. Neft sənayesinin belə ekstensiv inkişafı ətraf mühitə mənfi təsir göstərməyə başlayır. Artıq 1870-ci ildə Bakının ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədi ilə şəhər rəhbərliyi sahildə yerləşən 100-dən çox neft emalı müəssisəsinin ləğv edilməsi haqda məsələ qaldırır. Demontaj ediləcək istehsal müəssisələri üçün Bakının yaxınlığındakı Keşlə qəzəbəsinin otlaq sahələri ayrılır. Belə kompakt ərazidə neft emalı istehsal sahələrinin yerləşdirilməsi çar Rusiyasının şəhərsalma təcrübəsində ilk dəfə idi həyata keçirilirdi. Çox keçmir, burada çoxlu sayda kiçik neft emalı zavodları yaradılır. Nəticədə hava olmazın dərəcədə çirklənir və bakılılar şəhərin bu hissəsini «Qara şəhər» adlandırırlar. «Qara şəhər»in zəhərli, tüstülü hava şəraiti fəhlələrin vəziyyətini ağırlaşdırır. Odur ki, Bakının digər bölgəsində – Bayıl deyilən ərazidə neftçi fəhlələr üçün yeni yaşayış qəsəbəsi yaradılır. Beləliklə, neft sənayesi və onunla bağlı digər istehsal sahələrinin Bakı şəhərindən ətraf qəsəbələrə çıxarılması əhalisi sürətlə artan neft paytaxtının ekoloji durumunu xeyli yaxşılaşdırır. XX əsrdə Azərbaycanda neft sənayesi 40-cı ilə qədər ardıcıl olaraq inkişaf edir. Sonrakı illər quruda neft yataqlarının ehtiyatları tədricən tükənməyə başlayır. 52 Elə təxminən bu vaxtlar Volqaboyunda, Qərbi Sibirlə, Türkmənistan və Qazaxıstan sahillərində neftçilərə tələbat günü-gündən artırdı. Bu səbəbdən də xeyli azərbaycanlı mütəxəssis yeni neft rayonlarına köçür. Məsələn, 1942-cü ildə SSRİ- nin Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə Bakıdan Türkmənistana 1624 yüksək ixtisaslı neftçi köçürülmüşdür. 60-cı illərdə bu proses daha da güclənir. Mütəşəkkil olaraq gənc mütəxəssislər göndərişlə Qərbi Sibirə və Manqışlağa işə yönəldilir. Yalnız 1960-88-ci illər ərzində Azərbaycanda işləyən neftçilərin sayı 42% azalmışdır. XIX əsrin ikinci yarısında Xəzərin şərq sahilində Krasnovodsk şəhərinin əsası qoyulur və Zakaspiyski dəmir yolu xəttinin inşası başlanır. Sonrakı illərdə neft, mirabilit və xörək duzu ehtiyatlarının mənimsənilməsi bu regionda yeni-yeni yaşayış məntəqələrinin yaranması ilə nəticələnir. Bununla bərabər, Çələkən yarımadasında təbii şəkildə yerin üzərinə çıxan neft torpaq sahələrinin uzun müddətə çirklənməsinə səbəb olur. Neft hasilatının tədricən artması Xəzərin Türkmənistan sahilində əhalinin artımına və yeni şəhərlərin yaranmasına birbaşa təsir göstərir. Burada Krasnovodsk şəhəri ilə yanaşı, Çələkən və Nebitdağ şəhərləri inkişaf etməyə başlayır. Türkmənistanın sənaye istehsalında əsasən gəlmə işçilər üstünlük təşkil edirdilər. Burada azərbaycanlılarla yanaşı, ruslar və Şimali Qafqaz xalqları nümayəndələri çalışırdılar. Əgər nəzərə alsaq ki, Türkmənistan ənənəvi olaraq əhalinin yüksək təbii artımı ilə fərqlənən respublikalardan biridir, onda yerli əhalinin sənaye istehsalına cəlb edilməsinin bölgədə olan işsizliyin aradan qaldırılmasında nə qədər böyük rol oynaya biləcəyi aydın olar. Xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, keçən əsrin 80-ci illərində Türkmənistanda əhalinin artımı 34% idi. XX əsrin 90-cı illərində respublikanın iqtisadiyyatında baş verən neqativ proseslər əhalinin miqrasiyasına da təsir göstərdi. Neftçilərin fəhlə qəsəbələrində əhalinin sayı azalmağa başladı. Qaraboğazqol körfəzi ətrafında yaranmış təbii ekoloji gərginlik Bektaş şəhərində əhalinin təxminən 25% azalmasına səbəb oldu. Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|