MahirəNərimanqızı

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 

 

 

     Azərbaycan multikultiralizmi – II           Elmi toplu 

119 

getmədən  inteqrasiya‖,  yəni  mononasional  –  birmillətli  dövlət 

qurmaq  cəhdlərinin  perspektivsiz  olması  və  ya  separatçı  əhval-

ruhiyyənin  daha  da  artması  ilə  müĢahidə  olunan  bu  cür  səylərin 

iflasa  uğraması  səbəbindən  onlardan  imtina  etməkdən  ibarətdir; 

burada  multikulturalizm  bu  imtinanın  konstitusion-hüquqi 

rəsmiləĢdirilməsi  bazası  olaraq,  eyni  zamanda  ən  geniĢ  ―mədəni 

plüralizm‖,  vahid  vətəndaĢ  identikliyi  və  dövlət  bütövlüyü  kimi 

anlamların  birlikdə  mövcud  olmasına  inam  kimi  çıxıĢ  edir.  Bu 

Kanada  modelidir.  Bu  modelin  Kanadada  necə  reallaĢdığını  yaxĢı 

bilirik. Ġkinci ssenari – ―əks diskriminasiyadır‖ (―diskriminatorların 

diskriminasiyası‖): özünü xüsusən cəmiyyətin demoqrafik quruluĢu 

və onun sosial strategiyası arasındakı fərqlərdə büruzə verən tarixi 

və  ya  sosial  ədalətsizlik,  yaxud  diskriminasiyanın  aradan 

qaldırılması  yolu  ilə  müxtəlif  irq,  etnos  və  dinlərin 

nümayəndələrinin hüquq bərabərliyinin qazanılmasında göstərir; bu 

ssenaridə bir qayda olaraq, ―affirmative action‖a  (diskriminasiyanı 

kompensasiya  edən  imtiyaz,  preferensiya,  güzəĢtlərin  təqdim 

edilməsi) üstünlük verilir – ABġ modeli. Daha sonrakı ―funksional 

tolerantlıq‖  ssenarisi  hansısa  dövlətin  iqtisadi  konyunkturadan 

asılılığı zamanı müvəqqəti Ģəkildə xarici iĢçi qüvvəsini dəvət və ya 

qəbul  etməsi  hallarında  baĢ  tutur;  bu  zaman  qastarbayterlər 

tamdəyərli vətəndaĢlıq hüquqları almasalar da, öz ―identikliklərini‖ 

saxlayaraq  iĢləmək  və  yaĢamaq  hüquqlarına  malik  olurlar  – 

Almaniya  modeli.  Fikrimcə  bu  gün  multikultural  bazanın əsasında 

qurulması mümkün olan sonuncu ssenari ―xırdalanma‖ ssenarisidir. 

Bu  ssenari  ölkənin  xarici  imicinin  yaxĢılaĢdırılmasına  və  əmək 

resursları  çatıĢmazlığının  aradan  qaldırılması  üçün  mühacirlərin 

cəlb  edilməsinə  yönəlmiĢdir;  beləliklə  dövlət  mühacirləri  onların 

etnokulturoloji  fərqlərini  saxlayaraq  ölkədə  yaĢamağa  təĢviq  edir, 

ancaq bir Ģərtlə ki, onlar loyal olsun və demokratik cəmiyyətin baza 

dəyərlərini, prinsiplərini qəbul etsinlər – Avstraliya modeli. Kanada, 

ABġ, Almaniya, Avstraliya – 4 fərqli model. Bu modellərin hamısı 

---

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 

 

             Azərbaycan multikultiralizmi – II          Elmi toplu

 

120 

60-70-ci illərdə iĢlənib hazırlanmıĢdı. Bu o zamanlar idi ki, Avropa 

liberal  düĢüncəsinin  müsəlman  aləminə,  Avropadakı  müsəlman 

ekspansiyasına  qarĢı  qoyacaq  bir  Ģey  tapması  zəruri  idi.  O  vaxt 

―ümumi  tolerantlıq  və  assimilyasiya‖  ideyası  ideal  görünürdü.  O, 

böyük  sayda  xarici  muzdlu  qüvvə  cəlb  edir,  eyni  zamanda  baĢqa 

əhalini  müəyyən  olunmuĢ  hüquq  və  azadlıqlardan  məhrum  etmir. 

Ancaq zaman keçdikdən sonra məlum oldu ki, hər Ģey o qədər sadə 

deyil.  Mənim  fikrimcə  dörd  ssenaridən  sonuncusu  daha  effektiv 

təsirə  malikdir.  Avstraliya  qanuni  və  qeyri-qanuni  mühacirlər 

xüsusunda öz mövqeyini kifayət qədər sərt və ardıcıl Ģəkildə həyata 

keçirir. ―ĠĢləmək istəyirsiniz? – Kollektivdə iĢləməyi bacarırsınızsa, 

xoĢ  gəlmisiniz!  Yox?  –  Qayıdın  vətəninizə.  ĠĢçiyə  ehtiyacımız 

yoxdur‖.  Avropa  və  Amerika  üçün  belə  yanaĢma  bir  sıra 

səbəblərdən  yolverilməzdir:  Avropa  seçim  qarĢısında  durur  –  ya 

yeni  iĢçi  qüvvəsinin  cəlb  edilməsi  sürətini  saxlamaq  (tələbat  ildə 

yüz  min  insandır),  ya  da  onları itirmək.  Əhalinin  sayının azalması 

nəzərə  alındıqda  sonuncu  siyasi  və  iqtisadi  deqradasiyaya  səbəb 

olur. Əgər bu problemi daha əvvəl həll etməyə təĢəbbüs etsə idilər, 

onda  müsəlman  əhalinin  sayı  yerli  əhalinin  sayının  onda  birinə 

çatmazdı, ola bilsin ki, o vaxt bu problemi mövcud imkanlarla həll 

etmək mümkün idi. Ancaq bu gün, artıq on milyonlarla insan Fransa 

və Almaniyada yerləĢib vətəndaĢlıq aldıqdan sonra, meydana gələn 

problemi siyasi baxımdan süvari sıçrayıĢları ilə həll etmək mümkün 

deyil. ABġ-da vəziyyət daha da mürəkkəbdir. Burada afroamerikalı 

əhali  qarĢısında  nəhəng  milli  günah  obrazı  hökm  sürdüyündən 

affirmation  siyasəti  ağdərili  vətəndaĢlara  özlərini  rahat  hiss  etmək 

imkanı verir. ABġ-da belə bir təcrübədən qətiyyən imtina etməzlər. 

Ondan demaqoji məqsədlərlə istifadə etmək bütün siyasətçilərə sərf 

edir.  Belə  çıxır  ki,  ölkədə  nə  qədər  çox  fərqli,  unikal,  mimikriya 

etmək  arzusunda  olmayan  mədəniyyətə  malik  olan  dini  icma  və 

millətlər  varsa,  ənənəvi  demokratik  institutları  iĢləməyə  məcbur 

etmək  o  qədər  çətindir.  Əhalisi  gənc  olan  ölkələrlə  problem 

---

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 

 

 

     Azərbaycan multikultiralizmi – II           Elmi toplu 

121 

yaranmır.  Dövlət  maĢını  tərəfindən  güc  tədbirləri  həyata 

keçirildikdə  onun  ünvanına  rasizm  və  ksenofobiya  ittihamları 

eĢidilmir.  Bu  yaxınlarda  BirləĢmiĢ  Krallıqda  baĢ  verən  talanları 

yada  salmaq  gərəkdir.  Federal  KĠV  Britaniya  polislərini  nələrdə 

ittiham  etmədi  ki?!  Halbuki  onlar  heç  bir  xüsusi  Ģey  etməmiĢ, 

sadəcə qanunu müdafiə etmiĢdilər. Ancaq mühacirlərin bir çoxunun 

bu qanunun özü haqqında çox vaxt konstitusiyada yazılandan fərqli 

təsəvvürləri, görüĢləri var. Rus provaslav kilsəsinin baĢçısı patriarx 

Kirillin sözlərini xatırlamaq olar. O, bu il iyun ayının 16-da Rusiya 

Sülh Fondunun (mən Rusiya Sülh Fonduna rəhbərlik etmək kimi bir 

Ģərəfə  nail  olmuĢam)  əlli  illiyində  çıxıĢ  edərkən  müasir 

multikulturalizmi  kokteyllə  müqayisə  edir:  ―Kokteyl  düzəltmək 

üçün  stəkana  müxtəlif  komponentlər  tökürlər,  ancaq  silkələmək 

mümkün  olmur,  komponentlər  var,  kokteyl  yoxdur.  Bəlkə  heç 

tökmək lazım deyildi?… Nə qədər çalıĢırsansa çalıĢ, türkdən ya da 

ərəbdən anqlosaks düzəltmək olmaz‖. Əlavə olaraq demək istərdim 

ki,  multikulturalizmin  Avropa  modelinin  iflas  etmə  səbəbi  məhz  

Köhnə dünyanın qanunlarının və normalarının yumĢaqlığıdır. Yeni 

sakinlərin  ənənəvi  həyat  normasına  daxil  ola  bilməmələri, 

cəzalandırılmamaları, bəzi yerlərdə hətta təĢviq edilmələri modelin 

süquta uğramasına səbəb oldu. Bu vəziyyətdə də medalın arxa üzü 

var – sağ partiyaların və sağçı əhval-ruhiyyənin getdikcə yükslməsi. 

Fəaliyyətdə  olan  hakimiyyət  mühacir  axınının  öhdəsindən  gələ 

bilmirsə,  siyasi  arenada  xalqa  köməyini  vəd  edən  qüvvələr  peyda 

olur. Köhnə Dünyada seçimlər tam gücü ilə gedir və vəziyyət hər il 

daha  da  qızıĢır.  Hər  Ģey  Fransada  baĢladı,  Mari  le  Penin  baĢçılığı 

altında  ultrasağçılar  gözlənilmədən  yaxĢı  nəticə  göstərdilər.  Sonra 

Finlandiya,  indilərdə  isə  Almaniya  gəlir.  Vertenberqdə  vilayət 

seçkilərində  sağçılar  5%-lik  psixoloji  həddi  aĢdılar.  Məncə,  əsas 

təhlükə  təĢkil  edən  hal  elə  budur.  Qeyd  edilən  hal,  baĢ  tutmayan 

multikulturalizmdən daha qorxulu olmaqla bərabər, müasir Avropa 

milli  ideyasının  nə  qədər  təhlükəli  olduğunu  göstərən  bu 

---