MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 82 82 Rus dilini zəif bilir-deyə menşevik Vışınski onu tənqid edib. Stalin isə Rəsulzadəni müdafiə edib (45, 15-16). Özünü milli müxalifətin nümayəndəsi kimi təqdim edən Rəsulzadə, bu zaman bir sıra məsələlərə münasibətdə, bolşeviklər və menşeviklərlə nisbətdə mövqeyinin fərqlənməsini göstərmək istəmişdi. Bu, Vışınski kimilərin xoşuna gələ bilməzdi. Onlara görə guya, fəhlə-kəndli sinfinə aid olanların hamısı millətindən və dinindən asılı olmayaraq «sosial-demokrat» zümrəsi idi. Bu baxımdan Rəsulzadə o dövrə müraciət edərkən özünü milli müxalifətin, Bakıdakı bol- şevik və menşevikləri isə Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının nümayəndələri kimi təqdim etmişdir. 1904-cü ildə, RSDFP-nin Bakı Komitəsindən kənarda, daha çox müsəlmanlarla bağlı olan "Hümmət" təşkilatının yaranmasında M.Ə.Rəsulzadə yaxından iştirak etmişdi. Sosial-demokrat əqidəli "Hümmət" təşkilatında olduğu zaman da M.Ə.Rəsulzadə yaxşı dərk edirdi ki, onlarla birgə əməkdaşlıq etmək istəyən Stalin və Vışınski kimləri ilə yolları heç vaxt sona qədər bir olmayacaq. Bunu, M.Ə.Rəsulzadənin yaxın silhadaşı M.Ə.Rəsuloğlu da yazdığı xatirələrində təsdiqləmişdir: «O tarixlərdə çar rejimini devirmək üçün Qafqaziyada çalışan inqilabçı sosialistlər, bolşeviklər və menşeviklərlə təmas halında idik. Bu partiyaların üçü də bizi öz tərəflərinə çəkməyə çalışırdı, amma biz əsla yanaşmırdıq. Günlərin bir günü Stalin məni və Məhəmməd Əmin bəyi dəvət etdi və onlarla ittifaq etməmizi istədi. Biz ona bolşevik nəzəriyyə və ruhunun məmləkətimizin ruh və yaşayış tərzinə uyğunlaşmayacağını söyləyərək təklifini rədd etdik» (110, s.9). www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 83 M.Ə.Rəsulzadənin müasiri olduğu dövrün ictimai-siyasi həyatında bir müddət sosial-demokrat kimi tanınması, bu quruma bağlılığı müvəqqəti idi. Sosial-demokrat əqidəsinə bağlılıq bir tərəfdən çar Rusiyasına qarşı mübarizədən, başqa tərəfdən isə bu ideologiyada insan hüquq və azadlıqlarının, ictimai bərabərliyin başlıca yer tutması prinsiplərindən irəli gəlmişdi. Çağdaş dövrdə M.Ə.Rəsulzadənin elmi-fəlsəfi irsinin tədqiqatçılarından olan Müstəqil Ağayev yazır: «Bu təlim gənc Rəsulzadənin arzularına, düşüncə və məqsədinə çox yaxın və uyğun olduğu üçün onu qəbul etmişdi. Marksist təlimin məzmunu və qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələr digər cərəyan və təlimlərə nisbətən daha geniş, dolğun və ümumbəşri xarakter daşıyırdı. M.Ə.Rəsulzadə tez bir zamanda bu təlimin fəal təbliğatçısına çevrildi» (10, 26). Rəsulzadənin əqidə yoldaşlarından M.B.Məmmədzadə sonralar yazırdı ki, onun «Hümmət»dəki fəaliyyəti bu qurumun çağdaşı olduğu mövcud təşkilatlar arasında nisbətən milliliyi olub. Onun fikrincə, M.Ə.Rəsulzadə «çarizmə qarşı mübarizədə inqilabçı sosializmi ən sadiq olmasa da, ən münasib bir müttəfiq, bir ortaq gördüyündən» (38, 30) «Hümmət»də fəaliyyət göstərmişdir. Qeyd edək ki, çar Rusiyasında milliyyətçilik öncə daha çox müsəlman olmaq anlamında ifadə olunub. Söhbət millət təəssübkeşliyindən daha çox dini təəssübkeşlikdən gedir. Bir qədər də dəqiqləşdirsək deyə bilərik ki, dini təəssübkeşlik elə millət anlamında başa düşülüb. Bu, sırf milli təşkilatların formalaşmasına əngəl olub. Nəticədə Rəsulzadə kimi açıq fikirli, ancaq milli və dini düşüncəli ziyalılar sosial-demokrat əqidəli təşkilatlarda fəaliyyət göstərməyə bir qədər də məcbur olublar. Ən azı ona görə ki, belə təşkilatlarda müəyyən qədər www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 84 84 müstəqil fikirlər söyləmək daha real idi. Bu baxımdan M.Ə.Rəsulzadənin nədən ilk dövrlərdə sosial-demokrat əqidəli insanlarla bir yerdə olmasını sual edənlər, birincisi, dövrün tarixi, ictimai-siyasi və ideoloji vəziyyətini nəzərə almalıdırlar. İkincisi, Rəsulzadənin sosial-demokrat ideologiyasına münasibətində təşəkkül və təkamül proseslərini düzgün dəyərləndirməlidirlər. Üçüncüsü isə Rəsulzadə bolşevik sosial-demokratiyanı deyil, marksist sosial-demokrat prinsiplərini (ictimai bərabərlik, sosial ədalət, elmi sosializm, insan hüquq və azadlıqları və s.) qəbul etmişdir ki, tədqiqat işi çərçivəsində də bütün bunlar şərh edilmişdir. Mütəfəkkirin sosial-demokrat baxışlarının təşəkkülü və formalaşmasının ilk dövrü Bakı (1903-1908) və Tehrandakı (1909-1911) yaradıcılığına təsadüf edir. Qeyd edək ki, bu dövrdə Rəsulzadə sosial-demokrat ideologiyasına gənc bir inqilabçı, müsəlman (türk) inqilabçısı kimi yanaşmış və onun mütərəqqi ideyalarını təbliğ etmişdir. Dövrünün bir sıra mətbu orqanlarında ("Şərqi-Rus", "Təkamül", "Dəvət-Qoç", "Füyuzat", "Yoldaş", "Hümmət", "İrşad", "Tərəqqi", "İrani- no" və s.) elmi-publisist, tənqidi, maarifpərvər və s. məqalələri ilə çıxış edən sosial-demokrat, islami sosializm əqidəli Rəsulzadə əsas diqqəti, maariflənməyə, elm öyrənməyə, islam dini, həqqiqi milliyyət ilə sosial-demokrat prinsiplərinin bir- birinə zidd olmamasına, imperiyanın müstəmləkəçilik siyasətinə, hökumətin müsəlmanlarla hüquqsuz vətəndaş kimi davranmasına, insanların hürriyyət və azadlıq probleminə, çar Rusiyasında, Osmanlı dövlətində, İranda və bütövlükdə dünyada kapitalizmə qarşı mübarizəyə, erməni-müsəlman münaqişəsinə, inqilabi mətbuatın, inqilabi dramatrugiyanın yaranmasına, məktəblərin açılmasına, mətbuat və söz Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|