MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 79 onun səmərəli rüşeymlərindən istifadə etməyə çalışmışlar. Avropanın bir hissəsi olan çar Rusiyasına da bu ideologiyanın təsiri şəksiz-şübhəsiz idi. Başqa Avropa ölkələrindən fərqli olaraq sosial-demokrat ideologiyasının çar Rusiyasında daha tez və geniş kütlələr, təbəqələr arasında yaylımasının başlıca səbəblərindən biri də, imperiyanın geniş müstəmləkə torpaqlarına sahib olması, "xalqlar həbsxanası" adlanan Şimal dövlətinin daxili ziddiyyətlərinin rəngarəngliyi idi. İnsanlar arasında ictimai bərabərliyi, sosial ədaləti, əmək hüququ və haqlarının bərpasını, sinfi mübarizəni və s. təbliğ edən sosial- demokrat ideologiyasına, bir çox Azərbaycan türklərinin, o cümlədən Rəsulzadənin rəğbət bəsləməsi zamanınca təbii, daxili qanunauyğunluqlardan irəli gəlirdi. İmpreriya ilə mübarizə aparmağın çətin, mürəkkəb olduğu, qaçaqçılıq hərəkatının heç bir nəticə vermədiyi dövrdə, Azərbaycanın bir çox azadlıqsevər, açıqfikirli gənclərinin, milli məfkurəli ziyalılarının, mütəfəkkirlərinin sosial-demokrat ideologiyasına müsbət münasibət bəsləmələri, sosial-demokrat əqidəli təşkilatlarda fəaliyyət göstərmələri tarixi zərurətdən irəli gəlirdi. Bu dövrdə islamçılıq - şərqçilik, qərbçilik - avropaçılıq və türkçülük - milliyyətçilik cərəyanları Azərbaycanda, onun sənaye və elm mərkəzi Bakıda geniş yayılmışdısa da, sosial-demokrat prinsipləri imperiya ilə mübarizədə daha cəlbedici, inandırıcı təsir bağışlayırdı. Bu zaman xəyali islam dövlətlərinin birliyi, Turan ideyası prinsip etibarilə geniş xalq kütlələlrinə təsir edə bilmirdi. Rəsulzadənin də qeyd etdiyi kimi, şərqçilik - islamçılıq daha çox dinə, adət-ənənələrə söykənir, bir qədər də mühafizəkarlıq, farslaşma, iranlılıq prinsiplərini önə çəkirdi. Bu hal, xüsusilə cənublu azərbaycanlılar üçün xarakterik idi, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 80 80 Qərbə meylli bəzi şimallı azərbaycanlılar isə avropalaşmaq ideyasını irəli sürür, maariflənməyə, savadlanmağa, milli şüurun oyanmasına çalışırdılar. Türkçülər isə pərakəndə şəkildə fəaliyyət göstərir və xalq tərəfindən hələlik, lazımi səviyyədə qəbul edilmirdi. Çünki bu dövrdə xalqın şüuruna "müsəlmançılıq" ideologiyası hökmran kəsilmişdi. Ancaq onların heç biri (islamçılıq, türkçülük) hələlik, öz işlərində uğur əldə edə bilmirdilər. Əvəzində isə qərbçilik, müasirləşmək, azadlıq, insan hüqüq və azadlıqları, dünyada ictimai bərabərliyi təmin etmək ideyaları ilə ortaya atılmış sosial-demokratlar daha çox üstün mövqeyə çıxmışdılar. Düşüncəsində, şüurunda islamçılıq, türkçülük ideyasını daşıyanların bir qismi belə əvvəllər "sosial-demokrat" əqidəli təşkilatlarda fəaliyyət göstəmişdilər. M.Ə.Rəsulzadə də belə mütəfəkkirlərdən biri olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadənin dünyagörüşünün formalaşmasında sosial- demokrat cərəyanının mühüm təsiri olub. O, bir müddət cəmiyyətin problemlərinin həllini sosializmin kapitalizm üzərində qələbəsində, sinfi mübarizədə görmüşdü. Prof. Yusif Rüstəmov yazır: «M.Ə.Rəsulzadə fəaliyyətinin başlanğıcında islamçılıq tərəfdarı olmaqla bərabər, sosial-demokratiyaya meyl göstərmişdir» (78, s.295). Ona görə də Məhəmməd Əmini öncə sosial-demokratlarla bir cəbhədə dayanmışdı. Onun sosial-demokrat (sosializm) baxışlarını şərh etməzdən öncə, Rəsulzadənin sosial-demokrat əqidəli təşkilatla bağlılığına və bu təşkilatda roluna nəzər salaq. O, 1903-cü ildə «Azərbaycanlı gənc inqilabçılar dərnəyi» yaradıb ki, bu dərnəyin də proqramı sosial-demokrat əqidəli olub. "Heyvanın insandan daha çox qiyməti olan orta əsr dərəbəylik və köləlik nizami ilə idarə olunan çar Rusiyasında www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 81 hüdudsuz istibdadiyyə ilə ağıllara durğunluq verən "millətlər həbsxanası" dövlətinə qarşı üsyan bayrağı qaldıran gənc Rəsulzadəni 1903-1904-cü illərdə, özünün təşkil etdiyi "Azərbaycanlı gənc inqilabçılar dərnəyi"nin başında görürük. İmperiyanın ruslaşdırma, rusçuluq və müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı protest mahiyyəti daşıyan ilk məqaləsi də 1903-cü ildə nəşr olunmuşdur" (49, 6). Rəsulzadə sonralar açıq şəkildə etiraf etmişdi ki, sosial-demokratiyanın inqilabi prinsipləri ona əsaslı təsir göstərmiş, iniqlaba xeyli dərəcədə aludəçilik yaratmışdı. Bunun təsiri altında da Rəsulzadə və onun həmfikirləri, 1902-ci ildə əsası qoyulmuş "sosial- demokrat" əqidəli RSDFP-nin (Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası) Bakı Komitəsinin maraq dairəsində olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə RSDFP-nin Bakı Komitəsinin daxilindəki bolşevik və menşevik cərəyanlarından söz açaraq yazır ki, o dövrdə (1902-1903-cü illər) müxtəlif millətlərin oxuduğu rus liseylərində və başqa orta məktəblərdə azərbaycanlı-türk şagirdlərindən ibarət gizli bir dərnək olub (Rəsulzadənin rəhbəri olduğu "Azərbaycanlı gənc inqilabçılar dərənəyi" nəzərdə tutulur-F.Ə.). RSDFP-nin Bakı Komitəsinin daxilindəki bolşeviklər və menşeviklər dərnəyi ələ almaq istəmişdilər. RSDFP-nin bolşevik fraksiyası Tiflisə nisbətən Bakıda daha qüvvətli olub. Həmin fraksiyaya, sonralar uzun illər Sovet imperiyasının başçısı olmuş İ.V.Stalin rəhbərlik edirmiş. Rəsulzadə sonralar Stalinlə Balaxanıda bir fəhlə evində tanış olduğunu bildirir. Rəsulzadə yazır ki, inqilabi mühitdə, yəni bolşevik və menşevik mühitində «Təkamül» qəzetini təmsil edib. Bolşevik və menşeviklərə aid toplantıların birində Rəsulzadə «milli müxalifət» cərəyanının taktikasını bolşevik mövqeyindən üstün tutan bir ifadə işlədib. Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|