www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
149
149
149
149
149
149
149
149
149
melanxolik (yunanca melian chole – qara öd).
V.15.2. Temperament haqqında təlimlər tarixindən
Ġnsanların psixi fəaliyətlərinin dinamikliyinə görə
fərqlənmələri hələ qədim zamanlardan diqqəti cəlb etmiĢdir.
Bu cür fərqlərin yaranmasının səbəbləri müxtəlif istiqamətdə
öyrənilmiĢdir. Müasir dövrə qədər temperament haqqında
əsasən üç nəzəriyyə geniĢ yayılmıĢdır: humoral nəzəriyyə,
somatik nəzəriyyə və sinir sistemi nəzəriyyəsi.
Temperament haqqında humoral nəzəriyyənin banisi
Hippokrat olmuĢdur. Bu nəzəriyyənin adı latınca humor (ma-
ye) sözündən götürülmüĢdür. Hippokrat ilk dəfə olaraq bu nə-
zəriyyəni əsaslandırmıĢ və onun irəli sürdüyü dörd tipin adı
müasir dövrdə də saxlanmıĢdır. Hippokratın nəzəriyyəsi tem-
peramentin öyrənilməsi üçün əsaslı təkan rolunu
oynamıĢdır.
Humoral nəzəriyyənin bəzi müasir tərəfdarları gös-
tərirlər ki, orqanizm daxilində hormonların nisbəti və balansı
temperamentin təzahürlərini müəyyən edir, məsələn, qalxana
bənzər vəzin hormonlarının çoxluğu insanın yüksək əsəbililik
və qıcıqlanması ilə Ģərtlənir.
Sonrakı əsrlərdə tədqiqatçılar davranıĢın bədən quru-
luĢundakı və fizioloji funksiyalardakı fərqlərlə üst-üstə düĢən
müxtəlifliyi müĢahidə edərək bu fərqləri nizama salmağa və
qruplaĢdırmağa çalıĢıblar. Nəticədə temperamentin çoxsaylı
konsepsiyaları və tipologiyaları meydana çıxmıĢdır. Bu kon-
sepsiyaların əsasında Ģəxsiyyətin ən müxtəlif Ģərtləri qoyul-
muĢdu. Bir sıra konsepsiyalarda temperamentin xüsusiyyətləri
irsi və anadangəlmə kimi baĢa düĢülür və bədən quruluĢunun
xüsusiyyətlərində fərdi fərqlərlə əlaqələndirilirdi. Belə tipo-
logiyalar konstitusion tipologiya adını alır.Bu tipologiya tem-
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
150
150
perament haqqında somatik nəzəriyyənin əsasını qoymuĢdur.
Burada bədən quruluĢu temperament tipi üçün əsas kimi
götürülmüĢdür. Onların sırasında ən geniĢ yayılmıĢ tipologiya
1921-ci ildə öz məĢhur «Bədən quruluĢu və xarakter» əsərini
nəĢr etdirmiĢ E.Kreçmerin təklif etdiyi tipologiya oldu. Onun
baĢlıca ideyasına görə müəyyən bədən quruluĢu tipinə malik
olan insanlar müəyyən psixi xüsusiyyətlərə malikdir. E. Kreç-
mer insanların bədən hissələrinin bir çox ölçülərini aparır ki,
bu da ona 4 konstitusional tipini: leptosomatik, piknik,
atletik, displastik ayırmağa imkan verdi.
1.
Leptosomatik – kövrək bədən quruluĢu, hündür
boy, yastı döĢ qəfəsi, dar çiyinlər uzun və arıq aĢağı ətraflarla
xarakterizə edilir.
2.
Piknik, – ifrat piy toxumu, balaca və ya orta boyla,
böyük qarınlı, qısa boyunda girdə baĢlı, ĢiĢkin bədənlə
xarakterizə edilir.
3.
Atletik–inkiĢaf etmiĢ əzələləri, möhkəm bədən
quruluĢu, hündür və ya orta boylu, enli, çiyinləri olan
adamdır.
4.
Displastik–formasız, düzgün olmayan quruluĢa
malik adamdır. Bu tipdən olan fərqlər bədən quruluĢunun
müxtəlif deformasiyaları ilə xarakterizə edilir.
Bədən quruluĢunun adı çəkilən tiplərinə Kreçmer
onun Ģizotimik, iksptimik və siklotimik adlandırdığı 3 tempe-
rament tipini aid edir.
ġizotimik – astenik bədən quruluĢuna malikdir, özünə
qapanıb, əhval-ruhiyyəsi sıçrayır, inadkardır, ətrafındakılara
çətinliklə uyğunlaĢır.
Ondan fərqli olaraq iksatimik – atletik bədən quru-
luĢuna malikdir. Bu, sakit təmkinli, jest və mimikaları, yüksək
olmayan elastik düĢüncəli həssas olmayan, çax vaxt xırdaca
adamdır. Piknik bədən quruluĢuna siklotimikdə malikdir.
Onun emosiyalarıı sevinc və kədər arasında sıçrayır,
adamlarla asanlıqla əlaqəyə girir, realist baxıĢlara malikdir.
Kreçmerin nəzəriyyəsi Avropada daha geniĢ yayıl-
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
151
151
151
151
151
151
151
151
151
mıĢdır ABġ-da XX əsrin 40-cı illərində U.ġeldonun tempe-
rament konsepsiyası böyük populyarlıq qazanır. ġeldon bədən
quruluĢunun əsas tiplərinin mövcudluğu haqqında fərziyyədən
çıxıĢ edirdi. Bu fərziyyəni təsvir edərkən embriologiyadan
götürülmüĢ terminlərdən istifadə etməklə o, üç tipi müəyyən
etmiĢdir: 1) endomorf; 2) mezomorf; 3) ektomorf.
ġeldona görə bədən quruluĢunun bu tiplərinə tempe-
ramentin müəyyən tipləri müvafiqdir. Müasir psixologiya
elmində konstitusion konsepsiyaların əksəriyyəti onlarda
insanın psixoloji xüsusiyyətlərinin formalaĢmasında mühit və
sosial Ģəraitin rolunun tonu qiymətləndirilməsinə görə kəskin
təngidə məruz qalır.
V.15.3 Temperamentin tipləri
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müasir psixologiyada
temperamentin dörd tipi əsas götürülür: sanqvinik, xolerik,
fleqmatik, melanxolik. Ġnsanları temperamentlərinə görə fərq-
ləndirərkən həmin tiplərdən istifadə olunur. Ġnsanların hansı
tipə məxsus olduqlarını müəyyənləĢdirmək üçün müasir
psixologiyada temperamentin özünə məxsus xassələrinə
istinad edirlər. Bunlara aktivlik, reaktivlik, emosionallıq
aiddir. :
Aktivlik. Bu xassə altında insanın məqsədə çatmaq
üçün xarici aləmə nə dərəcədə fəal təsir göstərməsi,
qarĢılaĢdığı maneələri necə aradan qaldırması nəzərdə tutulur.
Emosional oyanıqlıq. Bu ad altında bir növ insanın ən
zəif xarici və daxili təsirləri hiss etmək qabiliyyəti baĢa dü-
Ģülür. Hər cür hiss və emosiyaların əmələgəlmə, cərəyanetmə
və kəsilməsi xüsusiyyətləini xarakterizə edən xassə və key-
fiyyətlər emosionallığa bağlıdır. Psixologiyada onun əsas
cəhətləri kimi mütəəssirlik, impulsivlik və emosional labilliyi
fərqləndirirlər.