MahġRƏ naği qizi çapar kazimli

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
90 
TAM VƏ DOLĞUN ġƏKĠLDƏ 
ƏSASLANDIRILMIġ FĠKĠRLƏR 
 
Əsərlərini  sevə-sevə,  maraqla  oxuduğumuz  prof.  Kamran 
Əliyevin 2013-ci ildə çap etdirdiyi “Ədəbiyyat tarixinə bir baxış” 
monoqrafiyası  haqqında  da  düşündüklərimizi  oxucularla  bö-
lüşmək qərarına gəldik. Alimin 300 səhifədən artıq həcmə malik 
bu  əsərində  onun  müxtəlif  il-
lərdə  qələmə  aldığı  50-yə  qə-
dər  müxtəlif  ədəbi  şəxsiy-
yətlər barədə, müxtəlif səpgili 
elmi məqalələri toplanmışdır.  
Öncə  onu  qeyd  etməli-
yik ki, alimin 6 hissədən iba-
rət  olan  bu  əsəri  də  elmi  siq-
lətinə  görə  oxuculara  güclü 
təsir  etmək dəyərindədir. Ye-
nicə çapdan çıxmış əsərin ge-
niş  rezonans  doğuracağına 
şübhəmiz yoxdur. Digər əsər-
ləri kimi, prof. K.Əliyevin bu 
monoqrafiyası  da  zəngin  ta-
pıntıları ilə diqqəti cəlb edir. 
Kitabın “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” hissəsində toplan-
mış “M.F.Axundov və geopolitika”, “Təmsilatın bədii sistemində 
Hacı  Qara  obrazı”,  “A.Bakıxanovun  ədəbi  irsi”,  “Qüdrətli  zəka 
sahibi” adlı məqalələrində alimin qaldırdığı problemlərin ən dərin 
qatlarına nüfuz etmək qabiliyyətini görürük. Başqa sözlə, Kamran 
müəllim qaldırdığı bu məsələlərin nüvəsini ustalıqla axtarıb tapır, 
onların nəbzini tuta bilir. Onun üçün kiçicik bir ədəbi detal lazım-
dır ki, bəhs etdiyi ədəbi şəxsiyyətin həyatı, yaradıcılığı haqqında 
həqiqəti  söyləsin,  ən  ali,  ən  incə  mətləbləri  dərin  elmi  təhlillər 
vasitəsilə  oxucuya  çatdırsın.  Bax,  bu  keyfiyyətləri  müəllifin 
yuxarıda  adını  çəkdiyimiz  məqalələrində  görürük  və  yüksək 

---

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
91 
qiymətləndiririk. 
Monoqrafiyanın  “XX  əsrin  əvvəlləri”  hissəsində  toplan-
mış  “M.Şahtaxtlı:  bildiklərimiz  və  bilmədiklərimiz.”,  “Mirzə 
Cəlil müdrikliyi”, “Şərqi oyadan zəng səsləri”, “Jurnalın Təbriz 
nömrələri”,  “M.Ə.Sabirin  poetik  sistemində  bədii  sözün 
təkamülü”,  “Unudulmaz  anların  hekayəti”,  “Ədəb  və  mərifət 
dərsi”,  “Hadi  kədəri”, “A.Səhhət əsərlərinin  yeni  nəşri”, “Şaiq 
inamı”, “Romantik nəsrin hüdudları” məqalələrində M.Şahtaxt-
lının,  Mirzə  Cəlilin,  M.Ə.Sabirin,  Hadinin,  A.Səhhətin,  A.Su-
run, A.Şaiqin, Ü.Hacıbəyovun, R.Əfəndiyevin, A.Divanbəyoğ-
lunun həyatı, mühiti və yaradıcılıqlarına gur işıq salınır. 
Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixinin böyük və 
azman şəxsiyyətlərinin həyat və fəaliyyətlərini dərindən öyrən-
məyə cəhd edən prof. K.Əliyev bu işdə kifayət qədər səciyyəvə 
faktları  qənşərə  çəkir.  O,  yazır  ki,  Azərbaycan  ədəbiyyat  və 
mədəniyyət  tarixinin  böyük  və  azman  şəxsiyyətləri  vardır  ki, 
onların  həyatı  və  fəaliyyətlərinin  öyrənməsi  həmişə  aktual  ol-
muş  və  bu  aktuallıq  öz  məzmununu  xalqın  tarixi  keçmişini, 
özünəməxsus  düşüncə  tərzini,  onların  müasir  məna  və  mahiy-
yətini  üzə  çıxarmaqla  reallaşdırmışdır.  Eyni  zamanda  belə 
mötəbər  adamların  keçdiyi  ömür  yolu,  göstərdiyi  xidmətlərin 
səffaf  və  zəngin  şəbəkəsi,  onların  daxilində  yaşayan  vətən-
daşlıq  duyğuları  o  qədər  geniş  və  rəngarəng  mənzərəyə  ma-
likdir ki, bütün bunları tədqiq etdikcə gözlərimiz önündə daha 
dərin qatlar açılır və tükənməz milli sərvət üzə çıxır.  
Nə qədər acı olsa da, təəssüf doğuracaq başqa bir fakt da 
aydın və aşkardır. Belə ki, bizim mənəvi yaddaşımızda elə ta-
rixi simalar vardır ki, biz hələ də onların həyat və yaradıcılığını 
özümüzə  kifayət  qədər  tanıtdırmamışıq.  O  cür  şəxsiyyətlər 
haqqında elmi məcmuələrdə ara-sıra məqalələr yazmaqla kifa-
yətlənmək,  yaxud  onların  bəzilərinin  fəaliyyətini  dissertasiya 
janrına sığışdırıb bundan təsəlli  tapmaqla işimizi bitmiş hesab 
etmək  və  bu  şəxsiyyətləri  hərtərəfli,  geniş  planda  oxuculara 
çatdırmamaq  ədəbiyyatşünas  günahından  başqa  bir  şey  deyil-

---

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
92 
dir. Bəli, alim doğru olaraq vaxtında həyəcan təbili çalır. Həqi-
qətən  də,  Azərbaycanda  xalqın  mənəvi  dünyasını  özündə  əks 
etdirən  ədiblərimizin  həyatı,  mühiti,  yaradıcılıqları  dərindən 
öyrənilməlidir.  Bu  zaman  gələcəyə  gedən  yolun  açarını  asan-
lıqla əldə edə bilərik, quru sxolastikadan uzaqlanmış olarıq. 
Monoqrafiyanın “Cümhuriyyət illəri” hissəsində əks olu-
nan  “Demokratik  Respublika  dövründə  romantik  bədii  fikir” 
məqaləsində  də  müəllif  vacib  və  aktual  məsələləri  qabardır. 
Alim yazır: “Qədim tarixə və zəngin ənənələrə malik Azərbay-
can  ədəbiyyatı  bütün  dövrlərdə  insanın  xoş  gələcəyi  üçün 
mübarizə  aparmışdır.  Təkcə  elə  buna  görə  bizim  ədəbiyyatı 
mübarizələrlə dolu salnamə hesab etmək olar. Lakin mübarizlik 
keyfiyyəti  əsrlərdən-əsrlərə,  nəsillərdən-  nəsillərə  nə  qədər 
ardıcıllıqla ötürülsə də, hər bir dövr öz siması ilə tarixin səhifə-
lərinə  həkk  olunur.  Bu  mənada  Azərbaycan  Demokratik  Res-
publikasının  bərqərar  olduğu  illər  də  öz  siması  ilə  seçilir  və 
fərqlənir. Bu dövrün ədəbi həyatının dəqiq təhlili tarix və ədə-
biyyat probleminin elmi təhlilindən başlamalıdır”. 
“Demokratik  Respublika  dövrünün  ədəbiyyat  və  mədə-
niyyətinə  yenidən  qayıdış  bilavasitə  həmin  dövrün  ədəbiyyatı 
və  mədəniyyətinin  təsiri  ilə  yaranmamışdır”  –  tezisini  irəli 
sürən  müəllif  göstərir  ki,  bu  dövrdə  maraq  tarixə  maraqdan 
doğmuşdur.  Bizim  ədəbi  həyatda  tarixi  faktlara  və  hadisələrə 
son  onulliklərin  marağı,  mənə  qalırsa,  müasir  məsələlərə 
münasibət  ifadə  etmək  gücündən  çox  aşağı  olmuşdur.  Başqa 
sözlə, tarixə “ədəbi səfər” bədiiliyin öz mənzərəsinin və tarixi-
nin qüsuru kimi meydana çıxmışdır. 
Prof. K.Əliyev bu məsələnin mahiyyətini dərindən çözələ-
məyə  çalışaraq  qeyd  edir  ki,  tarixlə  tərbiyə  əvəzedilməzdir  və 
onun da öz ənənələri vardır. Bu gün biz tarixlə tərbiyənin aktual 
və  zəruri  olduğunu  dərk  etdiyimiz  bir  vaxtda  Demokratik 
Respublika  dövrünə  üz  tuturuq.  Azərbaycan  Demokratik  Res-
publikası  özündən  əvvəlki  bütün  tarixi  cəhd  və  arzuların  nəti-
cəsi, özündən sonrakı mərhələlərin isə tarixi nisgilidir. Azərbay-

---