Manaf süleymanov

131 
 
İran  fəhlələri  içərisində  iş  aparan  bolşevik  «Ədalət»  təşkilatı  iyun 
ayının əvvəlindən Azərbaycan və fars dillərində «Bayraği ədalət» qəzetini nəşr 
edir. 
Bakıda  işləyən  tatarlar  «Birlik»  adlı  qəzetlərini  çıxardırlar.  Hənifə  
Terequlov  qəzeti   redaktə  edir. 
Ağla cığışmayan  hadisələr  bir-birini  təqib edirdi. 
Oktyabr  ayında  Petroqradda  açılacaq  II  Ümumrusiya  Sovetlər 
qurultayına S. K. Şaumyan, M. S. Semyonov, A. M. Raşkeviç və sol eser İ. A. 
Suxartsevi Bakı Soveti nümayəndə seçir. 
Böyük  Oktyabr  Sosialist  inqilabının  qələbə  xəbəri  Bakıya  oktyabrın 
26-da  çatmışdı.  Noyabrın  2-də  isə  Bakıda  Sovet  hakimiyyəti  elan  olundu.  N. 
Nərimanov  Böyük  Oktyabrın  ümumdünya  tarixi  əhəmiyyətindən  danışaraq 
noyabrın 21-də «Hümmət» qəzetində yazmışdı: «Həmin bu gün Rusiya inqilabı 
bütün  cahan  tarixinin  təzə,  mühüm  və  gözəl  bir  səhifəsinin  açılmacına  səbəb 
olur. Biz hamımız şəhadət verə bilərik ki, bu səhifə bizim hüzurumuzda açıldı. 
Bizim idealımız, sosializm idealı, daha bir xəyal deyildir. Bu gün imperializmə 
dərin  quyu  qazılır:  sərmayədar  və  mülkədarların  ümid  ocağı  dağılır,  fəhlə  və 
zəhmətkeş tarixində təzə bir səhifə açılır». 
Bakıda  İcraiyyə  komitəsi  təşkil  edilir.  Onun  tərkibinə  bolşeviklərdən 
S. Şaumyan, A. Caparidze, S. M. Əfəndiyev, İ. Fioletov, İ. Vatsek, M. Basin və 
başqaları seçildilər. Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədri S. Şaumyan seçildi. 
Lakin  Duma  hələ  fəaliyyətdə  idi.  Noyabrın  10-da  Dumaya  yeni  sədr 
seçmək  üçün  keçirilən  yığıncaqda  iki  namizəd:  kadetlər  və  müsavatçılar 
advokat  Xan  Xoyskini,  menşeviklər  isə  doktor  Okanşeviçi  təklif  edirlər. 
Bolşeviklər  də  Okanşeviçə  tərəf  çıxır,  eserlər  bitərəf  qalırlar.  Nəticədə  Xan 
Xoyski  Dumaya  sədr  seçilir.  Lakin  iki  həftədən  sonra  Duma  iflasa  uğrayaraq 
etibarını itirir, onun bütün səlahiyyəti Bakı sovetinə keçir. Neçə ay sonra Duma 
rəsmən ləğv edilir. Kommunist A. Caparidze Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin 
sədri seçilir. 
Çar  inzibati  müəssisələri,  o  cümlədən  jandarma  idarəsi  ləğv  edilir. 
Bakı  qubernatoru  Batalov  və  qarnizonun  rəisi  vitse-admiral  Klokfel 
vəzifələrindən  kənar  edilir.  Jandarma  idarəsi  rəisi  polkovnik  Treskin  həbsə 
alınır. 
Başqa  partiyaların  başçıları  kimi  bolşevik  rəhbərləri  də  şəhər  və 
rayonlarda çıxış edib, camaata mövcud vəziyyət barədə danışırdılar. Caparidze 
Təzəpir  məscidinin  həyətindəki  izdihamlı  yığıncaqda  atəşin  bir  nitq  söyləyir, 
Haşım Əliyev dilmanclıq edib onun dediklərini camaata başa salır. 
Bolşeviklər  sovetdə  məsələ  qaldırır  ki,  Nargin  adasında  saxlanan 
əsirlərə  kömək  edilsin.  Əsirlər  xəstəlikdən,  susuzluqdan  qırılırdı.  Neçə  min 
Avstriya,  alman  və  türk  əsiri  ağır  şəraitdə  yəşayırdı,  Adadakı  su  təmizləyən 

---

132 
 
qurğu  xarab  olmuşdu.  Oraya  şəhərdən  gəmiylə,  barjlarla  su  daşıyırdılar, 
Gəmilər, barjlar tez-tez ləngiyir, beş gün və hətta bir həftə su apara bilmirdi. 
Əsirlərin  halını  yoxlamaq  və  əməli  tədbir  görmək  üçün  komissiya 
yaradılır. Nəriman Nərimanov komissiyaya sədr seçilir. Nərimanov altı nəfərlik 
bir  heyətlə  Narginə  yollanır.  Yoxlanış  adada  əsirlərin  vəziyyətinin  çox  ağır, 
acınacaqlı  olduğunu  aşkara  çıxarır.  Baraklar  yarımxaraba  idi,  əsirlərin  çoxu 
əzab-əziyyətdən  üzülüb  əldən    düşmüşdülər.  Pəncərələrin  şüşəsi  yox,  qapılar 
sınıq,  ərzaq,  su,  dərman  yox  idi.  Zabitlərlə  əsgərlər  ayrı-ayrı  baraklarda 
yaşayırdılar. Əsgərlərin halı daha pis, daha ağır idi. Deyilənlərə görə komissiya 
adaya gələn günü bir neçə xəstə əskər elə göz qabağındaca can verirdi. 
Komissiya  üzvləri  barakları  bir-bir  gəzib,  əsirlərə  təsəlli  verə-verə 
vəziyyəti  öyrənir.  Şəhərə  qayıdandan  sonra  N.  Nərimanov  Bakı  sovetində 
atəşin bir çıxışla Nargindəki dəhşətli vəziyyəti danışır, təcili yardım göstərməyi 
təklif edir. Daşnak partiyasının üzvlərindən başqa bu təklifi hamı bəyənir, təcili 
yardım göstərməyi və əhalidən bu məqsəd üçün kömək yığmağı qərara alırlar. 
Sovet, əsirlərin  vəziyyətini qismən  yaxşılaşdırmaq üçün Nərimanovun sədrliyi 
altında  yardım  komitəsi  yaradır.  Xəstə  əsirləri  şəhərə  daşıyırlar,  sağalandan 
sonra daha Nargin adasına yox, Zığdakı pivə zavodunda yaradılmış düşərgəyə 
qaytarırdılar. Bir nəfər gürcü həkim bu nəcib işdə komitəyə çox kömək edirdi. 
Ərzaq tədarükü «Şəms» restoranının sahibi Hacı Aslan Məcidova tapşırılmışdı. 
1917-ci  il  dekabrın  12-də  Bakı  sovetinə  təzə  seçilənlərin  tərkibi  bu 
qayda  üzrə  idi:  48  bolşevik,  85  eser  (başlıca  sol  eserlər),  36  daşnak,  18 
müsavatçı və 13 menşevik. İlk iclas dekabrın 17-də olur. 
Bununla  da  sovet  şəhərdə  tam  hakimiyyət  sahibi  deyildi; 
burjuaziyanın  şəhər  Duması,  müsəlman  milli  şurası,  erməni  milli  şurası  və 
bunlar  kimi  orqanları  vardı.  Eser,  daşnak,  müsavat  və  menşeviklərin 
havadarlığı ilə burjuaziya bütün hakimiyyəti şəhər Dumasına verilməsi təklifini 
irəli sürürdü. 
Bakıda hər yerindən duran bir partiya yaradır, stol qoyub siyahı tutur, 
adamları  öz  tərəfinə  təşviq  edir  və  hər  biri  də  xalqa  hürriyyət,  əmin-amanlıq, 
firavan  dolanacaq,  çoxlu  qazanc  vəd  edirdi  və  bu  yolla  əhalini  tora  salmağa 
cəhd  edirdilər.  Hətta  burjuaziya  məclis  düzəldib  əhaliyə  pulsuz  şirin  çay 
«qonaqlığı» da verirdi. Adam vardı gündə bir «partiyaya» yazılırdı. Buna oxşar 
bir əhvalat da ingilislər  ilk dəfə Bakıda olanda silah paylayıb  yerli camaatdan 
dəstə düzəltmək istəyəndə olmuşdu.  Məmiş adlı birisi deyirdi ki, ingilislərdən 
on bir tüfəng alıb aparıb Sabunçu  və Suraxanıda satmışdım. On ikinci tüfəngi  
alanda  məni  tanıdılar,   tutmaq  istəyirdilər ki, birtəhər aradan çıxdım. 
Ruhanilər qurultayı. Bakıda müsəlmanların bir neçə ictimai yığıncaq 
yerləri vardı. Onlardan ikisi hər cəhətdən seçilirdi. Biri ziyalıların, müasir elm, 
mədəniyyət,  ədəbiyyat  və  musiqiçilərin  toplandığı  İsabəy  Aşurbəyovun 
Persidski (Poluxin) küçəsindəki, digəri Seyid Hüseyn ağanın İçəri şəhərdəki evi 

---