Ma’naviy-axloqiy, kuchli fuqarolik jamiyatini qurish jarayonida

1.2 Ma’naviy-axloqiy, kuchli fuqarolik jamiyatini qurish jarayonida zamonaviy iqtisodchi odobining o‘ziga xos tomonlari
Imonlar qanchalik tajribali va bilimdon bo'lsalar ularni odob masalalari shunchalik qiziqtira boshlaydi. Xodimlarning axloqiy yuksakligi zamonaviy rahbarning boshqaruv faoliyatining muhim sifat ko'rsatgichi hisoblanadi. Bunga erishish uchun, avvalo rahbarning ijtimoiy-odobiy tayyorgarligi (nazariy va amaliy) zarur. Ana shu maqsadda boshqaruv odobi tuziladi. Uning mohiyati ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning barcha ishtirokchilarining xulq-atvori tamoyil va me ’yorlarini asoslashdadir, xizmat huquq va majburiyatiga kasb burchi sifatida munosabatda bo ‘lish zarurligidadir.
Zamonaviy iqtisodchining odobi ma’muriy va xojalik faoliyatini sifatli ado etishga yo'naltirilgan nazariy-amaliy etika bilimlari va amaliy tavsiyalar tizimidan iboratdir. Ijtimoiy adolat. shaxs erkinligi. kasbiy pokizalik, mas ’uliyatni his etish, tabiatni asrab-avaylash uning asosiy tamoyillari hisoblanadi.
Zamonaviy iqtisodchining odobida axloqiy tavsifdagi, shaxs xulq-atvorini o'rganish bilan bog'liq me’yoriy hujjatlar, boshqaruv faoliyatiga bo ‘Igan axloqiy talablar, ishga aloqador etika qoidalari ishlanmalari va iqtisodchining xizmatdan tashqari xulqi, muomala odobi bo ‘yicha maslahatlar to 'plamlari muhim о ‘rin egallaydi.
Quyidagilar zamonaviy iqtisodchining asosiy axloqiy qoidalari hisoblanadi:
— odamlarga keng ко ‘lamda о ‘z foydaliligini namoyon etish uchun hokimiyatga intilish;
— boshqaruv faoliyatida qatnashish uchun xodimlarni faol jalb etish;
— foydali tanqidni samimiy qabul qilish va jamoat fikrini hurmatlash;
— bo ‘ysunuvchilarga ishongan holda munosabatga moyillik, ularni о ‘z hamfikrlari deb bilish.
Axloqiy his-tuyg'ular, qadriyatlar insonda axloqiy hislarni vujudga kelishiga olib keladi, bularga g'urur, vijdon, imon, adolat, rnehr- muhabbat, ishonch kabilarni kiritish mumkin. Axloqiy his-tuyg'ular insonning о 'ziga, boshqalarga nisbatan hayotga bo ‘Igan munosabatini 0 'zida aks ettiradi. Axloqiy hissiyotlar axloqiy qadriyatlarning insonning ichki qadriyatiga aylanishida muhim о ‘rin tutadi va axloqiy onglilikning rivojlanishiga yordam beradi. Bugungi kunda axloqiy tarbiyaning mazmuni quyidagi asoslarda quriladi:
1. Umuminsoniy qadriyatlar.
2. Milliy qadriyatlar.
3. Sharq mutafakkirlarining axloqiy qarashlari va xalq pedagogikasi.
4. Bugungi kunning axloqiylikka bo ‘Igan ijtimoiy talablari.
Bu asoslarning har biri o'z о ‘rniga ega va aloqiy tarbiya jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Axloqiy tarbiya insonning butun hayoti davomida rivojlanib boradi, chunki axloqiylikning о ‘zi inson hayotining uzluksiz rivojlanuvchi qismidir.
Axloqiy tarbiya insonning, jumladan zamonaviy iqtisodchining butun hayoti davomida rivojlanib boradi, chunki axloqiylikning o‘zi inson hayotining uzluksiz rivojlanuvchi qismidir. Umumiy axloqiy talablar yoki axloqiy tamoyillar insonga lozim vaziyatda aniq axloqiy xatti-harakat shakllarini ко ‘rsatib bera olmaydi. U eng yuqori tamoyil sifatida mavjud bo 'ladi. Shaxsdan esa та 'lum vaziyatda muammoni yechimini axloqiy tamoyillarga tayangan holda eng to 'g 'ri yechimni topish talab etiladi. Axloqiylik madaniyati ezgulik qilishning beg ‘araz istagidan kelib chiqqan holda qaror qabul qilishda namoyon bo ‘ladi.
Zamonaviy iqtisodchining axloqiy tarbiyalanganligi axloqiy his- tuyg‘ularning ham qay darajada rivojlanganligida o'z aksini topadi. О‘ziga xos hamdardlik, birovning yutug ‘iga chin dildan xursdnd bo 'la olish xususiyatlari, odamlarni qadrlash va mehr-muhabbatli bo'lish kabilar axloqiy his-tuyg'ularning rivojlanish mezonlari bo‘la oladi. Bu borada I.Kantning axloqiy tarbiyaning ikki darajasini ajratishini eslab о 'tish о ‘rinli. Uning fikricha, axloqiy qoidalarni rasmiy ravishda bajaruvchi va bu qoidalarning chuqur mazmunini farqlay olmaydigan odamlar - madaniylashgan odamlardir. Ular axloqiy onglilik darajasiga ко 'tarila olganlari va axloqiy hissiyotlarni yetarli darajada, о ‘zlarida rivojlantira olganlari yo'q. Axloq qoidalarining mohiyatini anglagan va axloqiy his-tuyg'ular bilan mustahkamlangan, axloqiy qarashlarga ega bo'lgan odamlarni eng axloqiy madaniyatga ega odamlar deb hisoblaydi.
Zamonaviy iqtisodchi faoliyati faqat tadbirkorlikning huquqiy va tashkiliy asoslariga bog ‘liq bo 'Imasdan и insonlar, о ‘zining qo 7 ostida xizmat qiluvchi mutaxassislar va ishchi-xodimlar, xorijiy biznesmenlar doirasida umumaxloqiy me 'yorlarga rioya qilishi bilan ham belgilanadi.
Zamonaviy iqtisodchi faoliyatining muvaffaqiyati uning dunyoqarashiga bog'liq. Bularning barchasi «Zamonaviy iqtisodchi etikasi» tushunchasida о 'z aksini topadi. Iqtisodchi etikasi biznes olamida о ‘zini tutish tamoyillari yig'indisidan iborat bo‘lib, ochiqlikka, rostgo'ylikka, so'zida turishda, qonunlarni hurmat qilishda, biznesni yurita olishda asoslanadi.
Etika atamasi qadimgi yunonlarning «ethos» so'zidan olingan bo ‘lib, «иу», «yashash joyi» degan ma’noni bildiradi. Gomer ham о'z asarlarida etika tushunchasidan xuddi shu та ’noda foydalangan. Keyinroq borib etika so ‘zi «yirik mavjudotlarning yashash qoidalari» degan та ’noni anglatgan. Falsafada esa bu so‘z kishilarning turmush tarzi, xarakterini ifodalash uchun qo‘llanilgan. Aristotel bu so'zdan insonga xos fazilatlarning ijobiy tomonlarini ifodalash uchun foydalangan.
Etika tushunchasi ikkita jihatni o‘z ichiga oladi: - etika - bu ma’lum jamiyat, kishilar guruhi, kasb-korlar uchun qo ‘llanadigan ruhiy va axloqiy me ’yorlar tizimidir; — etikaviy me ’yorlar huquq bilan, ya ’ni davlat tomonidan belgilangan yoki sanksiyalangan umummajburiy о ‘zini tutish qoidalari va me ’yorlari majmuasi bilan bog'liqdir.
Demak, insonning har qanday faoliyati, shu jumladan ishbilarmonlik ham etika va huquqiy о 'Ichovlari bilan baholanadi. Amaldagi qonunchilik jamiyatga о'z xohish-irodasini biznesning axloqiy-huquqiy о‘Ichovlari asosida ifodalash uchun imkon yaratadi. Ishbilarmon qonunni buzganligi uchun ma’lum jazo belgilansa, uning biznesda etika va axloqiy-huquqiy me’yorlarni buzganligi uchun и jamiyatning qahr-g‘azabiga duchor bojadi. Buning uchun jamiyatda yuqori etikaviy me ’yorlarga amal qilinishi kerak.
Zamonaviy iqtisodchi eng avvalo, halol va rostgo 'y bo ‘lishi lozim. Bu kishilar bilan yaxshi munosabatlar o'rnatishning eng muhim shartlaridan biridir. Haqiqiy iqtisodchining yana bir muhim belgisi uning berilgan va’dani so'zsiz bajarishidir. U o‘z so'zining ustidan chiqa olsa, va’dasida tursa va zimmasiga olgan topshiriqlarini o‘z vaqtida bajarsagina bu sohada muvaffaqiyatlarga erisha oladi. Bu shartnomada ko'rsatilgan shartlarni o‘z vaqtida bajarishini taqozo etadi.
Zamonaviy iqtisodchi boshqalar bilan о ‘zaro hurmat, ishonch asosida xushmuomala munosabatda bo‘lishi lozim. Uning boshqalarga nisbatan muomalasi ularning iqtisodchiga nisbatan muomalasini belgilab beradi. Shuningdek, zamonaviy iqtisodchi qonun va boshqa huquqiy hujjatlarga itoat qilishi, ularni og'ishmay bajarishi shart. O'z ishini qonun bo'yicha olib borish yetik va ruhiy-axloqiy о‘lchovlarga rioya qilish bilan bir xil emas. Iqtisodiyotda deyarli tez-tez shunday vaziyatlar yaratiladiki, unda qonunni buzmay turib etikaviy me ’yor va qoidalardan og ‘ish kuzatiladi. Bu esa iqtisodchining nafaqat о ‘zi uchun, balki jamiyat uchun ham salbiy natijalar keltirishi mumkin.
Zamonaviy iqtisodchi faoliyatining muvaffaqiyati uning vazmin va sabrli bo 'lishiga и yoki bu qarorlarni ehtirosga berilmasdan, sovuqqonlik bilan qabul qilishiga bog‘liq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat o‘z kasbini puxta bilgan, mahoratli mutaxassislargina obro‘ e’tibor qozonadi. Shu sababli, u yoki bu sohada ish boshlamoqchi bo‘lgan iqtisodchi o‘z sohasini puxta egallashi, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalarini atroflicha o‘rganishi zarur.
Xulq-atvor iqtisodiyoti aniq arxitekturaga ega umumlashtiruvchi asosiy nazariyaga muhtoj, degan nuqtai nazar mavjud, ammo hozircha bu amalda aniqlangan hodisalar bilan shug'ullanadigan turli xil modellar va nazariyalar guruhidir. Ehtimol, shu tarzda, nisbatan yosh fan o'sha katta birlashgan nazariyani yaratishdan oldin vositalarga ega bo'ladi. Xulq-atvor iqtisodiyotining bir qancha nazariyalari, paradokslari va modellari haqida qisqacha.
1. Istiqbol nazariyasi. Bu 1979 yilda Daniel Kahneman va Amos Tverskiy tomonidan yaratilgan xulq-atvor iqtisodiyotining asosiy nazariyalaridan biridir. Istiqbollar nazariyasi risklarni, ya'ni daromad va yo'qotishlarni baholash uchun ishlab chiqilgan. U empirik kuzatishlarni umumlashtirdi va kutilgan foydalilikning "ratsional" neoklassik nazariyasiga muqobil bo'ldi. Uning mohiyati shundan iboratki: eksperimental tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, odamlar ijobiy natijalar bilan lotereyalarda tavakkal qilishdan qochishadi va yo'qotish holatlarida tavakkal qilishni afzal ko'rishadi. Istiqbol nazariyasining haqiqiy elementi qiymat funksiyasidir. Nazariya, ayniqsa, mehnat bozorini o'rganish uchun muhimdir.
2. Allais paradoksi. U fransuz iqtisodchisi va Nobel mukofoti sovrindori Moris Allais tomonidan matematik tahlil yordamida kashf etilgan. Qaror qabul qilish nazariyasidagi ushbu paradoksning mohiyati shundan iboratki, haqiqiy agent ratsionallikni kutilgan maksimal foyda olish jarayoni emas, balki mutlaq ishonchlilik, ishonchlilikka erishish xatti-harakatlarida ko'radi. Ratsional paradigma kutilgan foydalilik nazariyasi asosida ishlaydi, ammo xulq-atvor iqtisodiyoti kontekstidagi tajribalar shuni ko'rsatadiki, odamlar har doim ham oqilona bo'lgan narsani tanlamaydilar.
3. Cheklangan ratsionallik nazariyasi. Nobel mukofoti sovrindori Gerbert Saymon odamlar foydani maksimal darajada oshirish o'rniga qoniqishga intilishlarini aniqladi. Ushbu nazariyaning bir qismiga haddan tashqari ishonch, proektsiya va e'tiborni jalb qilish effektlari kabi psixologik hodisalar kiradi.
4. Xulq-atvor moliyasi nazariyasi. Bu bozor ishtirokchilarining narxlar va foydaga ta'sir qiladigan va bozor samarasizligiga olib keladigan xatolarga nima sababdan muntazam ravishda yo'l qo'yishini tushuntiradi. Bozor samarasizligining asosiy sabablari [1]:
– bozor tendentsiyalarini belgilovchi axborotga haddan tashqari/etarsiz munosabat;
- o'ziga haddan tashqari ishonch va haddan tashqari optimizm;
– investorlar e’tiborining cheklanganligi;
- podaning instinkti;
- shovqin savdosi.
5. Taler modeli. Amerikalik iqtisodchi, Barak Obamaning maslahatchilaridan biri Richard Taler narxlarning axborotga munosabatini tavsiflovchi modelni ishlab chiqdi. U uch bosqichni o'z ichiga oladi: kam reaktsiya, moslashish va haddan tashqari reaktsiya. Bu narx harakati tendentsiyasini yaratadi. Haddan tashqari reaktsiya bilan, yaxshi xabardan keyin o'rtacha foyda yomon xabardan keyingi foydadan past bo'ladi. Buning siri shundaki, bozor yangiliklarga juda qizg'in munosabatda bo'ladi, shuning uchun teskari yo'nalishda moslashishga ehtiyoj bor. Amalda, bu bir bosqichda qimmatli qog'ozlar ortiqcha baholanishi, keyingi bosqichda esa past baholanishi mumkinligi bilan ifodalanadi.
6. Xulq-atvorli o‘yinlar nazariyasi. Nazariya 1980 yildan beri rivojlanib bormoqda va strategik qaror qabul qilish sharoitida, shaxsning muvaffaqiyati o'yinning boshqa ishtirokchilarining qarorlariga bog'liq bo'lsa, haqiqiy odamlar o'zini qanday tutishini o'rganadi. Uning qiziqish sohasi: obro', patent poygasi, sotib olish va sotish bo'yicha strategik qarorlar, ish tashlashlar, qimor o'yinlarida blöf qilish, ijtimoiy shartnoma va boshqalar. Xulq-atvor o'yinlari nazariyasi doirasida odamlarning ijtimoiy o'zaro ta'sirini tushuntirish uchun matematik nazariyalardan keng foydalaniladi.
Shunday qilib, biz xulq-atvor iqtisodi iqtisodni chuqur va rang-barang bo'limi bo'lib, ko'plab qiziqarli faktlar, tadqiqotlar va kashfiyotlarni o'z ichiga olganligini ko'rdik, ular tufayli biz iqtisodiyotning sub'ekti sifatida iqtisodiy mohiyatimizni yaxshiroq tushunishimiz mumkin.
Amaliy iqtisodiyotda muqobil yondashuv o`z oldiga iqtisodiy psixologiya muammolari bilan ishlash uchun ayrim psixologik nazariyalarni jalb qilishni maqsad qilib qo`yadi. Bu yerda, asosan, “maqsadga muvofiq bog`lanish” nazariyasi jalb etiladi. Taxmin qilinadiki, qaror qabul qilishda stantdart mantiqiy tasdiqlarni qo`lash emas, balki ko`p obrazli evristikadan foydalanish tushuniladi. Evristika – bu axborotni qayta ishlash va xulosalar shakllantirishda turli xil mantiqiy “yon yurish”lardan foydalanuvchi mulohaza usulidir. Bunday yondashuvda iqtisodiy qarorlar maqsadga muvofiqlik usuli yordamida qabul qilinadi, degan iqtisodchilarning boshlang`ich tasavvuri o`z navbatida oqilonalik taxminlari haqidagi psixologik tasavvurlarga o`rinni bo`shatib beradi. Bu yerda iqtisodiy modellarning beqaror ekanligi aniqlanadi; muqobil variant sifatida ishlab chiqarish xarajatlari va olinadigan foyda o`rtasidagi nisbatni hisoblab chiqish o`rniga “real psixologik” tahlillardan foydalanish taklif etiladi.
Yuqorida iqtisodiy psixologiyaga J.Katona boshlang`ich dasturiga asosida rivojlangan uch yondashuv ko`rsatib o`tilgan edi. Ularning barchasi iste`mol jarayonini afzalliklar o`rtasida tanlashga olib borishga harakat qiladi, ular eksperimental (yoki hech bo`lmasa kvazieksperimental) usullarga asoslanadi. Bu yondashuvlarning muhim jihati shundaki, ular psixologiya va iqtisodiyotni ikkita mustaqil va bir-biridan farqlanuvchi fan sifatida aniq ajratishdan kelib chiqadi.
Olimlarning yaqin o`tmishdagi boshqa ilmiy izlanishlarida psixologiyaning boshqa ijtimoiy fanlar bilan muqobil aloqalari kuzatiladi. Ushbu yo`nalishning asoslarini Li, Terri va Veblilarning “Iqtisodiyotda individuum (har bir shaxs)” (Lea, Tarru and Webley, 1987) kitobidan topish mumkin. Mualliflar “Favqulodda yuz beradigan ikki yoqlamalik” deb nomlangan tamoyil tarafida bo`ladilar. Unga ko`ra har qanday “iqtisodiy xulq-atvor” moddiy tugallikka ega bo`ladi, iqtisodiyot esa o`z navbatida, ko`plab kishilarning iqtisodiy xulq-atvori natijasi hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda xulq-atvor iqtisodiyoti (yoki rus adabiyotida "xatti-harakatning iqtisodiy nazariyasi" deb ataladi) G'arbda iqtisodiy fikrning eng tez rivojlanayotgan yo'nalishlaridan biridir. Dastlab, PE noaniqlik sharoitida qaror qabul qilishda inson xatti-harakati qanchalik izchil ekanligi haqidagi savolga neoklassik model bilan javob berishga harakat qildi, bu mantiqiy va izchil maksimallashtirish xatti-harakatini qabul qildi, uning asosiy motivi o'z ehtiyojlarini qondirish edi.
Ushbu yo'nalishda o'tkazilgan ko'plab tajribalar inson xatti-harakatlarining neoklassik modelining cheklovlarini ko'rsatishga muvaffaq bo'ldi. Asta-sekin, birinchi "xulq-atvor iqtisodchilari" tomonidan chiqarilgan xulosalar asosiy iqtisodiyotning ba'zi qoidalarini qayta ko'rib chiqish uchun ishlatila boshlandi.
PE neoklassik nazariyaning ushbu yo'nalishning rivojlanishiga qo'shgan katta hissasini tan oladi, lekin tahlilga yanada real psixologik asoslarni kiritishga harakat qilib, uning ba'zi jihatlarini yangi burchakdan ko'rib chiqishni taklif qiladi. Shunga o'xshash yondashuv PE bilan shug'ullanadigan olimlar uchun xosdir. Masalan, ushbu yo‘nalishda ish olib borayotgan mashhur iqtisodchilardan biri Kolin Kamarer o‘zining “Behavioral Economics: O‘tmish, hozirgi, kelajak” maqolasida shunday yozadi: “Xulq-atvor iqtisodining negizida iqtisodiy tahlilda psixologik asoslar voqeligini oshirish iqtisodiy nazariyani oʻz shartlari asosida takomillashtiradi, tushuncha beradi, real hayot hodisalari haqida yaxshiroq bashorat qiladi va yaxshi siyosatlarni taklif qiladi, degan ishonch”.
Shunday qilib, PE neoklassik nazariya qoidalarini inqilobiy qayta ko'rib chiqishni taklif qilmaydi - u o'z oldiga birinchi navbatda zamonaviy psixologiya yutuqlariga tayangan holda iqtisodiy hodisalar to'g'risidagi mavjud bilimlarni to'ldirishni maqsad qilib qo'yadi (shu bilan birga, unga murojaat qilish imkoniyatidan qochmasdan). antropologiya va sotsiologiyadan tortib, neyrofiziologiyagacha bo'lgan boshqa fanlarning inson va jamiyat haqidagi yutuqlari).
PE nazariyasining rivojlanishidagi birinchi bosqichlardan biri Gerbert Simon tomonidan "Cheklangan ratsionallik" kontseptsiyasining shakllanishi hisoblanadi. Uning taxminiga ko'ra, inson qaror qabul qilishda to'liq oqilona bo'la olmaydi, hech bo'lmaganda u har doim kerakli hisob-kitoblarni amalga oshirishga qodir emasligi sababli - insonning matematik qobiliyatlari cheksiz emas. Bunday holatda bo'lgan kishi, unga ko'proq ma'qul ko'rinadigan variant foydasiga tanlov qiladi, lekin u har doim ham optimal bilan mos kelmaydi.
Biroq, Gerbert Saymondan ancha oldin, ko'plab boshqa taniqli iqtisodchilar o'z ishlarida insonning turli sohalardagi iqtisodiy qarorlarini idrok etishining sub'ektivligi bilan bog'liq masalalarga to'xtalib o'tishgan. Shunga o'xshash havolalarni Adam Smit, Devid Rikardo, Uilyam Stenli Jevons, Leon Valras, Karl Menger va boshqalarning asarlarida ham uchratish mumkin.Ushbu mualliflarning fikrlash orqali erishgan ko'pgina g'oyalari keyinchalik mantiqiy psixologik dalillarga ega bo'ldi.
PE 20-asrning ikkinchi yarmida neoklassik iqtisodda qabul qilingan inson xatti-harakatlarining oqilona modeli va noaniqlik sharoitida inson qanday va nima uchun haqiqatda qaror qabul qilishi haqidagi ma'lumotlar o'rtasidagi to'plangan qarama-qarshiliklar fonida paydo bo'ldi.
Inson xatti-harakatlarining oqilona modeli noaniqlik sharoitida optimal variant foydasiga tanlov amalga oshirilishini nazarda tutadi. Optimallik odatda ehtimollar nazariyasi yordamida baholanadi: ma'lum bir xatti-harakat uchun qulay natija ehtimolini baholash orqali o'z qarorlarini tortadigan odamning xatti-harakati oqilona deb hisoblanishi mumkin.
XVIII -asrning oxirida, ehtimollik nazariyasining rivojlanishiga katta hissa qo'shgan frantsuz matematigi Per-Simon Laplas, ikkinchisi "o'z mohiyatiga ko'ra, hisob-kitoblarga qisqartirilgan sog'lom fikrdan boshqa narsa emas" deb yozgan edi: bu nazariya bizga imkon beradi. onglar ko'pincha amalga oshirilmaydigan instinkt bilan nimani his qilishlarini aniq baholash". Shunday qilib, Laplas insonning sog'lom aqli va matematik usul yordamida ehtimollik muammosini hal qilish o'rtasida teng belgi qo'yadi.
Biroq, mutlaqo mantiqiy savol tug'ilishi mumkin: ehtimollikni baholash, axir, matematik ehtimollar nazariyasi sohasida ma'lum bilimlarning mavjudligini nazarda tutgan holda, bunday bayonot adolatlimi? Bundan tashqari, bu intizom o'z-o'zidan ravshan emas - u asrlar davomida shakllangan va o'z ishlarini uni o'rganishga bag'ishlagan ko'plab taniqli olimlar oliy ma'lumotli zamonaviy odamga beparvo tuyulishi mumkin bo'lgan xatolarga yo'l qo'ygan.
Masalan, Leybnits ikkita zarni uloqtirganda 11 va 12 ball teng ehtimollik bilan paydo bo'ladi, deb hisoblab, ikkala natija ham faqat bitta raqamlar yig'indisi bilan ifodalanishi mumkin (11 = 5 + 6, 12 = 6 + 6) [50] . Shunga o'xshash juda ko'p misollarni keltirish mumkin va ularning barchasi ehtimollik tushunchasi inson ongiga xos emasligini tasdiqlaydi. Aksincha, aksincha: uning rivojlanishi va ta'lim olish jarayonida odam tasodifiy jarayonlarni odatiy idrok etishdan uzoqlashadi va ehtimollik va tasodifiylikni intuitiv emas, balki oqilona tushunishga tobora ko'proq murojaat qila boshlaydi.
Ko'pchilikka ma'lumki, ehtimollik nazariyasi o'zining kelib chiqishi qimor o'yinlariga bog'liq: bu intizom Blez Paskal va Per Ferma o'rtasidagi yozishmalarda paydo bo'lgan deb hisoblash mumkin. Ushbu yozishmalarda ikkita taniqli matematik Paskalga Chevalier de Mer tomonidan taklif qilingan bir nechta muammolarni hal qilishga harakat qilishdi. Muammolardan biri hali tugallanmagan o'yindan yutuqni qanday qilib adolatli taqsimlash bilan bog'liq bo'lsa, ikkinchisi bir nechta zar otishda qancha ball tikish kerakligini aniqlashi kerak edi, ya'ni qanchalik yuqori bo'lsa, qancha miqdor chiqadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, shunga o'xshash muammolarni Paskal va Fermatdan oldin ham hal qilishga harakat qilingan. XVI-asrda italyan olimi Gerolamo Kardano “Qimor oʻyinlari kitobi” asarini yozgan va u oʻlimidan keyingina nashr etilgan. Unda u turli holatlarda g'alaba qozonish imkoniyatlarini hisoblashga harakat qildi, ammo aniq muammolarni hal qilishda u hech qachon umumiy qoidalar va yondashuvlarni qabul qilmagan. Keyinchalik, Uyg'onish davrining ko'plab olimlari bu vazifalarga qaytishdi. Misol uchun, Galiley "Zar o'yinida ochkolarning chiqishi to'g'risida" maqola yozdi va unda u kombinatorikaning ba'zi qoidalarini shakllantirishga harakat qildi. Afsuski, uning asari faqat XVIII-asr boshlarida nashr etilgan.
Shunday qilib, ehtimollik nazariyasi savolga javob berishga harakat qildi: nima qilish kerak? Qaysi yechim optimal (to'g'ri yoki eng ishonchli)? Albatta, dastlab ma'lum bir muammo hal qilindi (qimor o'yinlari bilan bog'liq), ammo olingan bilimlarni hayotning ko'plab sohalarida qo'llash mumkin edi.
Bu savollarga boshqalar qatorida taniqli olim va faylasuf, marhum Shotlandiya ma’rifatparvari vakili Adam Smit ham javob berishga harakat qildi. "Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini o'rganish" nashr etilishidan 17 yil oldin klassik iqtisodiy nazariyaga asos solgan kitob, Smitning "Axloqiy his-tuyg'ular nazariyasi" asari nashr etilgan (ammo muallifning hayoti davomida). , kitob 6 marta qayta nashr etilgan va hatto frantsuz va nemis tillariga tarjima qilingan, bu uning zamondoshlar orasida mashhurligini ko'rsatadi). Ushbu kitobda Smit insoniy his-tuyg'ularning tabiatini muhokama qiladi, shuningdek, inson harakatlari va intilishlarining sabablari haqida savol beradi.
Insonning ongi, Smitning tushunchasiga ko'ra, unga ko'proq foyda keltiradigan va kamroq noqulayliklarga olib keladigan harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi, ya'ni. oqilona harakat qiling. Inson eng yaxshisiga intiladi va eng yomonidan qochishga harakat qiladi - ikkinchisi zamonaviy PEning asosiy postulatlaridan birida o'z aksini topgan - ko'pincha noaniqlik sharoitida qaror qabul qiladigan odamlar tomonidan boshqariladigan "zararni tejash" (yo'qotishdan voz kechish) tamoyili. . Uning mohiyati shundaki, odam ko'pincha foyda olish uchun emas, balki salbiy oqibatlarga olib kelmaslik uchun harakat qiladi.
Smit faqat iqtisodiy masalalarga e'tibor bermasdan, ularning ba'zilariga allaqachon to'xtalib o'tadi. U moda iste'molchilarning tanloviga qanday ta'sir qilishini, uni keraksiz narsalarni sotib olishga majbur qilishini diqqat bilan kuzatadi.
Erik Engner va Jorj Lovenshteyn [100] tomonidan tahrir qilingan xulq-atvor iqtisodiyoti bo'yicha darslik Smitning inson psixologiyasiga chuqur qiziqishini ta'kidladi, bu uning iqtisodiy asarlarida inson xatti-harakati haqidagi tushunchasini bildirish edi. Ammo Smitning izdoshlari uning asarlaridan inson haqidagi g'oyalarining faqat bir qismini - uning ehtiyojlarini qondirishga xudbinlik bilan intilayotgan mavjudot sifatida olishgan.
Turli xil tovarlarning odamlar uchun foydaliligini o'rganar ekan, Smit olmos va suvning mashhur paradoksini (keyinchalik "qiymat paradoksi" yoki "Smit paradoksi" deb ataladi) shakllantiradi. Agar aniq bir misoldan orqaga chekinadigan bo'lsak, savol quyidagicha bo'ladi: nima uchun inson uchun haqiqiy amaliy qiymatni anglatmaydigan buyum (mahsulot) boshqa, hayotiy muhim narsaga qaraganda ancha yuqori narxga ega bo'lishi mumkin.
Klassik siyosiy iqtisodda bu savolga javob qiymatning mehnat nazariyasi doirasida berilgan: Smit ham, undan keyin ham Devid Rikardo “Siyosiy iqtisod va soliqqa tortish tamoyillari” [65] asarida asosiy sabab, deb hisoblaganlar. narxdagi bunday farqni keltirib chiqaradigan narsa tovar ishlab chiqarish uchun mehnat xarajatlaridagi farqdir. Shunday qilib, olmos qazib olish ichimlik uchun mos suv ishlab chiqarishdan ko'ra bir necha baravar ko'p mehnat talab qiladi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, Prezidentimizning «0‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» kitobi, Oliy majlisning birinchi sessiyasida qilgan ma’ruzasidan kelib chiqib, respublikamizda kasblar yo‘nalishi bo‘yicha zamonaviy iqtisodchi kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berilmoqda. Iqtisodchilar tayyorlashda iqtisodiyotga oid fanlarni o‘rganish alohida o‘rin tutadi. Chunki mutaxassislikka oid fanlarni chuqur o'zlashtirmay turib, boshqa fanlarni o'rganib bo'lmaydi. Shuning uchun ham zamonaviy iqtisodchilar o‘ziari bu fanlarni yaxshi o‘zlashtirishga harakat qiladilar. Ma’lumki, jamiyatning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadini kelajakda amalga oshiradiganlar yoshlar, ya’ni bugungi kunning zamonaviy iqtisodchilaridir. Demak, jamiyatning kelajagi qanday boMishi ko‘p jihatdan ularning intellektual va axloqiy jihatdan qay darajada kamol topishlariga bogMiq. Jamiyatning taraqqiyot darajasi, axborotlarni haddan tashqari ko‘pligi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar, umuman olganda hayot tajribasi slnini ko‘rsatdiki, yoshlarni yetuk, vaziyatni tezda baholay oladigan, ayni shu vaziyat uchun to‘g‘ri qaror qabul qila oladigan malakali mutaxassislar qilib tayyorlash bugungi kunning asosiy vazifalaridan biridir.
Har qanday iqtisodchi biror ishni boshlashdan oldin, eng avvalo, u ikki muhim omilni, ya’ni: - mazkur vaqtdagi shart-sharoitni; - o‘zining tutgan o‘mi va imkoniyatini aniqlab olishi zarur. Birinchi omil bo‘yicha zamonaviy iqtisodchi o‘zining ish faoliyatini firma yoki korxonaning tashqi muhitga nisbatan quwati va kamchiligi, shuningdek, tashqi muhitdan kelib chiqadigan imkoniyatlar va tahlillarni inobatga olib belgilashi lozim. Boshqacha qilib aytganda, birorta jiddiy ish boshlashdan oldin iqtisodchi: - qaysi ishlab chiqarish sohasida ish yuritish; - qancha pul sarflash; - hozirgi sharoitda qanday sohalar boshqalardan ma’lum ustunlikka egaligi; - talab va uning qondirilishini; - o‘zining imkoniyatlarini erinmay o‘rganib chiqmogM lozim. Bunday tahlil firma faoliyatining holati va biznes rivojlanishining yo‘nalishlarini, kelajakdagi istiqbolini baholashga imkon beradi. Ishni boshlashning ikkinchi omili - bu zamonaviy iqtisodchining salohiyati va uning qaysi bir turdagi faoliyatni to‘g‘ri tanlab olish masalasidir. AQSHdagi faoliyat yo‘nalishini tanlashdagi xato kishiga moddiy jihatdan ham, ma’naviy jihatdan ham bizdagiga qaraganda ancha qimmatga tushadi.
Bugungi kunda iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tadbirkorlik va biznes rivojlanib, quyidagi ijobiy natijalarga erishishga sabab bo’ladi:
- ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish va uni turli aholi qatlamlari o‘rtasida haqqoniy me’yorlar ustunligida taqsimlash;
- ishsizlik darajasini kamaytirish, mehnatga qobiliyatsizlar yoki beg‘araz sabablarga ko‘ra unumsiz ishlovchi a’zolarga mablag’ ajratib, ularning yetarlicha kun kechirish darajasini ta’minlash;
- past daromadli shaxslar sotib olish qobiliyatining turg‘unligini ta’minlash; - insonning asosiy huquqlarini, ayniqsa, shaxsning erkin taraqqiy topishi va uni iqtisodiy taraqqiyoti uchun teng imkoniyati bilan ta’minlanish huquqlarining joriy qilinishini ta’minlash;
- iqtisodiy va ijtimoiy toifadagi guruhiy manfaatlarga rioya qilish va ularni taraqqiy toptirish, yakka shaxs va jamiyat, ish beruvchi va ishlovchilar, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar manfaatlarining o‘zaro moslashuvini ta’minlash.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik va biznes xulq-atvorga, faol yo‘l-yo‘riqlar, qoidalar va boshqa xatti-harakatni tartibga solish qurilmalari bilan uzviy bog‘liqdir. Unda erkin tanlangan hayotiy pozitsiya (holat), shaxs oldida mustaqil axloqiy tanlovning mavjudligini nazarda tutuvchi erkin tanlab olingan hayotiy vaziyat gavdalanadi. Shaxs, millat, insoniyat ma’naviyatining holati va darajasi jamiyat taraqqiyotiga turlicha ta’sir etishi mumkinligi qadim-qadim zamonlardan beri ma’lum. Tarixiy shaxslar, buyuk allomalar, siyosiy kuchlar hayot saboqlari, tarix tajribasi va o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini e’tiborga olib ma’naviyatni kuchaytirish, rivojlantirish yoki ma’naviy buhronni chuqurlashtirish orqali jamiyat, millat taraqqiyotiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishga harakat qilganlar.
Jamiyat hayotidagi barcha yuksalishlar, taraqqiyot imkoniyatlari, komil inson shaxsining shakllanishi muayyan ma’naviy muhit va imkoniyatlar bilan bogMiq boMgan. Barcha tushkunliklar, turgMmlik holatlari, iqtisodiy, siyosiy inqirozlar esa ma’naviy buhronning natijasi boMgan. Shuning uchun jamiyat taraqqiyotidagi tushkunliklar va yuksalishlarning sababini ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy omillardangina emas, balki kishilarning ongi, e’tiqodi, dunyoqarashi, axloqiy kamoloti darajasidan ham izlash kerak.