Ma’naviy-axloqiy, kuchli fuqarolik jamiyatini qurish jarayonida

II BOB. ZAMONAVIY IQTISODCHINING AXLOQIY, MA’NAVIY XUSUSIYATI
2.1. Zamonaviy iqtisodchida axloq me’yorlari
O‘zbekiston Respublikasi siyosiy, ma’naviy, ijtimoiy hamda iqtisodiy hayotning hozirgi bosqichida rivojlanish, yangilanish va demokratik jamiyat qurish sari shaxdam qadamlar bilan odimlab bormoqda. Mamlakatimiz ijtimoiy hayotining barcha sohalarida, jumladan, ma’naviy sohada ham chuqur o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Axloqiy tarbiya ma’naviyatning asosi, ma’naviyat esa har qanday davlatning asosidir. Ana shu asosning bo‘sh bo‘lishi davlatni inqirozga olib kelishi mumkin. Shuning uchun Birinchi Prezidentimiz l.A.Karimov «Yuksak ma’naviyatsiz kelajak yo‘q» degan so‘zlarni qayta-qayta takrorlamoqdalar. Milliy istiqlol mafkurasi, ma’naviyatimizni yuksal- tirish shu kunning dolzarb vazifalaridan biri bo’lib, uni yoshlar qalbi va ongiga singdirish ta’lim-tarbiyaning turli shakllarida amalga oshirilishi kerak.
Axloq insoniyatning ma’naviy madaniyatining ko‘rinishlaridan, ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, u kishilarning tarixan tarkib topgan xulq-atvori va yurish-turishini ifodalaydigan, ularning bir-biriga va jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini aks ettiradigan muayyan qoidalar yig‘indisidir. Shuning uchun ham axloq murakkab ko‘p qirrali jamiyat hodisasi bo‘lib, u o‘z ichiga insonning jamiyat, jamoa va boshqa kishilar bilan o‘zaro aloqalarini belgilovchi tamoyillar, me’yorlar va qoidalarni qamrab oladi.
Iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy munosabatlari orqali bir-biri bilan bog‘langan kishilar o‘zaro muayyan axloq normalariga asoslanib muomala qiladilar. Bir inson uchungina xos boMgan axloq boMmaydi. Axloqiy fazilatlar va axloqiy me’yorlar asosan ko‘pchilik o‘rtasidagi munosabatlarda namoyon boMadi. Axloq normalari uzoq tarixiy tajriba asosida shakllanib, kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni mushtaraklashtirib turadi.
Axloqiy madaniyatni yuqoriroq bir pog‘onaga koMarilishi ham siyosiy, ham iqtisodiy sohalarga bevosita ta’sir etadi va ularning yanada rivojlanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham hamma davrlarda axloqiy tarbiyani rivojlantirish, axloqiy madaniyatni yanada yuqoriroq darajada koMarish muammosi eng muhim masalalar qatoridan joy olgan va ma’rifatchilar, pedagog- larlarning diqqat markazida turgan. Axloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi - zamonaviy iqtisodchilarda axloqiy e’tiqodni, axloqiy onglilikni va axloqiy his-tuyg‘ularni tarbiyalash, ular asosida axloqiy xulq-atvorni odatlantirish, axloqiy malaka hamda axloqiy ko‘nikmalarni hosil qilishdir.
Tadbirkor tug‘та qobiliyatga ega bo‘lish kerak, degan fikr ko‘p vaqtlardan beri hukm surib keldi. Ammo endilikda. bozor iqtisodiyoti sharoitida har kim ham tadbirkor bo‘lishi mumkinligini ko'plar tan olmoqda. Xo ‘sh, buning uchun nima qilmoq kerak? Bu savolga to'la-to'kis javob berish qiyin. Ammo fikrimizcha, hozirgi zamon tadbirkori quyida keltirilgan o‘n fazilatga ega bo‘lishi kerak.
1. Halollik va rostgo‘ylik. Bu tushunchalar tadbirkorlikning asosi bo ‘lib, halol foyda olish va ishda yaxshi munosabatlar о ‘rnatishning birdan bir shartidir.
Tadbirkor birinchi galda ishning ко ‘zini biladigan, halol va haromning farqiga boradigan shaxs bo ‘lishlari kerak. Sababi, tadbirkor qanchalik halol ishlasa, mahsulotlari sifatli bo‘Isa, bozorda uning mavqei baland, mahsulotlari shuncha xaridorgir bo 'ladi.
2. Majburiylik, so‘zsiz bajarishlik. Tadbirkor qachon о ‘z so ‘zining ustidan chiqsa, va ’dasida tursa va berilgan topshiriqlarni bajarsagina ishi o'ngidan keladi. So‘zining ustidan chiqish, kelishilgan shartnomada ko'rsatilgan murakkab va oddiy og'zaki vazifalarning bajarilishini o'z ichiga oladi. Haqiqiy tadbirkor о ‘z mijozini aldamasligi kerak.
3. Mas’uliyatli boMish. Haqiqiy tadbirkor xatosi uchun о ‘z puli yoki mablag 7 bilan javob beradi. Agar и aybdor bo'lsa, yo 7 qo ‘ygan xatosini tuzatishi, ko‘rilgan zararni qoplashi lozim.
4. Boshqalar bilan munosabat chogMda ularga nisbatan hurmatda boMish. Xushmuomalali, odobli bo'lish va kishilar bilan so ‘zlasha bilish - bu san ’at. Tadbirkor boshqalarga shunday munosabatda bo ‘lishi kerakki, unga boshqalar ham xuddi shunday munosabat bilan javob qaytarishsin.
5. Qonunga itoat qilish. Tadbirkor bo ‘lish istagida yurgan har bir kishi qonun va boshqa huquqiy hujjatlarga itoat qilishi, ularni og'ishmay bajarishi shart. Qonun talablaridan chekinish qonunchilikni buzish huquq-tartibotga, pirovardida esa davlat tomonidan qo ‘riqlanadigan manfaatlar va о ‘zaro munosabatlarga tajovuz qilish demakdir.
6. Saxiy, xayr-ehsonli bo’lish. Xalqqa xayr-ehson qilish eng ulug' fazilat. Saxovatli, saxiy tadbirkor shunday kishiki, birov narsa so 'ramay turib, oldindan hadya qilib ulashadi. Saxovatning asli - bu ochiq qo 'llilikdir. 7. Insofli boMish. Ins of - bu adolat va vijdon amri bilan ish tutish tuyg'usi va qobiliyati, ishda, kishilar bilan munosabatda. О‘zgani o'z о ‘rniga yoki o‘z о ‘rniga о ‘zgani xayolan qo ‘yib ко ‘rish ham insofga kiradi.
8. Vazmin va sabrli bo‘lish, ehtiroslarga berilmaslik. Ba’zi shoshma-shoshar tadbirkorlar shoshqaloqlik yoki shumli- gidan pushaymonlik chuquriga yiqiladilar, o'ylamasdan shoshilib ish boshlaganlar balo girdobiga g ‘arq bo ‘ladilar. Aqlli, tajribali va vazmin tadbirkorlar esa tadbir va sabrni о ‘zlariga yo ‘Idosh qilib oladilar, yengiltaklik va ehtiroslardan hazar qiladilar.
9. Xizmat etikasiga rioya qilish. Eng avvalo, hukumatga hurmat bilan qarang. Davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy siyosatini о ‘zingizning asosiy qurolingiz qilib oling va ularga rioya qiling.
10. O‘z ishining mutaxassisi boMish. Biz shunday davrda yashayapmizki, bunda faqat mutaxassis va faqat o‘z ishining ustasigina obro ‘-e’tibor topadi. Shuning uchun mutaxassis bo ‘ling. Bugungi кип uchun ushbu so ‘zlar dolzarbdir: qayerda aniq maqsad bo‘lsa, о ‘sha yerda yo 7 ham bor. Yangi g ‘oya ketidan quvib kelayotgan ishni qoldirish be’manilik. faqat tinimsiz mehnat natijasidagina yaxshi g ‘oya yuzaga keladi. Shunday qilib, tadbirkor bo ‘lishga ahd qilgan har bir kishi, о‘zining imkoniyatlari, qobiliyatlari, shu jumladan, о ‘z izlanuvchanlik qobiliyatini hamda yuqorida qayd qilingan sifatlarning о ‘zida mavjudligini aniq о ‘Ichay bilishi kerak.
Amerikalik iqtisodchi Tibor Scitovskiy shunday degan edi: "Iqtisodiyotning asosiy g'oyasi shundan iboratki, iqtisodiy tizim iste'molchining bozordagi xatti-harakatlarida namoyon bo'ladigan istaklarini qondirsa yaxshi ishlaydi". Uning so'zlaridan ko'rinib turibdiki, iqtisodiy munosabatlar tizimida markaziy o'rin iste'molchiga tegishli. Aynan u [iste'molchi] ijtimoiy ishlab chiqarishning maqsadli funktsiyasini tashuvchisidir. Aynan u ishlab chiqaruvchiga teskari aloqa rejimida harakat qilib, uning faoliyatini ijtimoiy ehtiyojlarni to'liq qondirish yo'nalishiga moslashtirishni ta'minlaydi. Bu bog'liqlik bo'lmasa (ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti sharoitida) iqtisodiy tizim rivojlanishning "ichki dvigatelidan" mahrum bo'lib, tanazzulga mahkum bo'ladi. Pirovardida, iqtisodiy munosabatlarning ushbu agenti aynan iste’molchi vazifasini amalga oshirish orqali bugungi kundagi ijtimoiy ishlab chiqarishning eng qimmatli resursi bo‘lmish inson kapitalining to‘liq takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, iste'molchilarning xulq-atvori ko'p jihatdan mehnatni, jamg'armalarni va iqtisodiy faoliyatning boshqa turlarini, iqtisodiy xatti-harakatlar turlarini belgilaydi, ular ko'p jihatdan uni amalga oshirish imkoniyatini ta'minlaydigan vosita sifatida ishlaydi.
Ammo uning iqtisodiyotdagi barcha muhim roliga qaramay, iste'molchining o'zi har doim ham ratsionallik tamoyiliga muvofiq harakat qilmaydi. Haqiqiy hayot oddiy iqtisodiy modelga qaraganda ancha murakkab bo'lib, odamlar ko'pincha mantiqiy xulosalarga emas, balki sezgi, hissiyotlar, axloqiy tamoyillar va e'tiqodlar ta'sirida qaror qabul qiladilar. Biz nafaqat bozor munosabatlari dunyosida, balki ijtimoiy normalar dunyosida ham yashayapmiz va ikkalasi o'rtasida nomuvofiqliklar va hatto ziddiyatlar bo'lishi mumkin. Va tez-tez sodir bo'lganidek, biz hissiyotlarning impulslariga berilib yoki shunchaki xatoga yo'l qo'yib, mantiqsiz qarorlar qabul qilamiz.
Biz allaqachon bilib olganimizdek, xulq-atvor iqtisodiyotining asosiy ixtisoslashuvi iqtisodiy munosabatlarga kiruvchi sub'ektlarning iqtisodiy xatti-harakatlaridagi anomaliyalarni aniqlashdir iste'molchilar Xulq-atvor iqtisodiyotining bunday tarafkashligi tufayli iste'molchi xatti-harakatlaridagi og'ishlarni osongina aniqlash va muayyan iqtisodiy qarorlarni qabul qilish sabablarini tahlil qilish mumkin.
Biz O’zbekiston Respublikasiyasining 14 yoshdan 50 yoshgacha bo'lgan rezidentlari o'rtasida sotsiologik so'rov o'tkazdik, bu rus iste'molchilarining xatti-harakatlari qanchalik oqilona yoki mantiqsiz ekanligini, shuningdek, u yoki bu darajada ularning iqtisodiy rivojlanishiga qanday omillar ta'sir qilishini aniqlashga yordam berdi. tanlash.
Iste’molchilar qayerda yashashidan qat’iy nazar, bir xil asosiy ehtiyojlarga ega, lekin ularning ehtiyojlarini qondira oladigan tovar va xizmatlarni iqtisodiy tanlashga munosabati juda farq qiladi. Ayrim xorijiy mamlakatlarda iste’molchi xulq-atvorining xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz.
Yaponiya. Yaponiya Kaliforniyadan kichikroq bo'lsa-da, uning 127 million aholisi AQShdan tashqari boshqa mamlakatlarga qaraganda ko'proq tovar va xizmatlarni iste'mol qiladi. Neft va boshqa tabiiy resurslardan och qolgan Yaponiyada yer, ehtimol, eng katta tanqislikdir. Va uning asosiy qadriyatlari madaniyat va shunday qudratli iqtisodiyotni yaratgan odamlardir.
Yaponlar o'z madaniyatini yaxshi ko'radilar. Garchi ba'zi yoshlar kattalarning qattiq mehnat va oilaviy axloqiga shubha qilsalar ham, an'anaviy yapon turmush tarzi va estetikasi hali ham juda kuchli. Yaponlar yuqori texnologiyalarni o‘zlarining an’anaviy turmush tarziga kiritdilar. Tadqiqotchilar Yaponiya korxonalarida mahsulot dizayni va marketingining asosiy falsafasi yuqori texnologiyali mahsulotlarni ular sotiladigan mamlakat madaniyatiga moslashtirishdan iborat degan xulosaga kelishdi.
Yapon televideniyesining tijorat reklamasi idrokning kognitiv emas, balki hissiy tarkibiy qismlariga qaratilgan [5]. Yaponiyalik iste'molchilar mahsulot tavsiyalaridan ko'ra fondagi go'zal manzaraga, biznes-shou yulduziga yoki reklama syujetiga ko'proq javob berishadi. Ammo yosh iste'molchilar uchun reklamada Amerika pop madaniyati elementlarining mavjudligi xarid qilish qarorlariga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Yaponiya tomoshabinlari so'zlashuvni yoqtirmaydilar va savdo haqida gapirishadi; mahsulot haqidagi ma'lumotlar qisqa va bir oz qo'shiqqa o'xshash bo'lishi kerak (kayfiyat yaratish). Bu baquvvat Amerika uslubiga ko'proq o'rganib qolgan xorijiy ishlab chiqaruvchilar uchun muhim nuqta. Yapon reklamasi hikoya chizig'ini ishlab chiqish, odamlarning tajribalarini tasvirlash va mahsulotning "kayfiyatini" she'riy tarzda yaratish ehtimoli ko'proq. Mahsulot e'loni reklama oxirida keladi, deyarli kutilmagan voqea kabi.
Germaniya. Germaniyada iste'molchi xulq-atvorining o'ziga xos xususiyati ularning tejamkorligi va ehtiyotkorligi, oqilonaligi va tartibliligidir [6]. Ko'pgina iste'molchilar mahsulot yoki savdogarni tanlashda, hatto uning narxi biroz pasaygan bo'lsa ham, uning narxiga chegirma uchun kuponlar mavjudligini hisobga oladi. O'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, chegirmalarning qiymati oshishi bilan tovarlar brendini o'zgartirishga tayyorlik sezilarli darajada oshadi.
O'z brendlariga eng kam sodiqlik alkogolli ichimliklar iste'molchilari, maishiy kimyo, mebel, alkogolsiz ichimliklar va fitnes markazlari xizmatlarini xaridorlari tomonidan ifodalanadi.
Germaniya uchun muhim xarakterli xususiyat so'nggi yillarda elektron tijoratning sezilarli o'sishidir. Internet orqali sotishning umumiy hajmida eng katta ulush kitoblar, kompakt disklar va kompyuter dasturlariga to'g'ri keladi. Ayniqsa, nemislar, qoida tariqasida, maxsus sanalar, ayniqsa Rojdestvo uchun buyurtma beradigan nozikliklar va nozik vinolarni sotadigan elektron do'konlar mashhur. Rojdestvodan oldingi davrda virtual oziq-ovqat do'konlari yillik aylanmaning to'rtdan bir qismini tashkil qiladi.
Germaniyada ham organik mahsulotlarning mashhurligi ortib bormoqda. 1990-yillarda mashhur bo'lgan ekologik toza mahsulotlarga talab. Germaniyada juda tez sur'atlar bilan o'sib, yildan-yilga taxminan 3-6% ga o'sdi. Emnid jamoatchilik fikrini o'rganish instituti ma'lumotlariga ko'ra, hozirda mamlakat aholisining taxminan 60 foizi muntazam ravishda organik mahsulotlarni sotib oladi va kelajakda ularning iste'molini oshirishni kutmoqda.
Germaniyadagi iqtisodiy vaziyat eng qulay bo'lmagan sharoitda nemislar juda muhim bo'lmagan narsalarni tejashga majbur. Bu mahsulotlarga birinchi navbatda benzin kiradi. Tobora ko'proq ishtiyoqmand avtoulovchilar jamoat transporti, velosipeddan foydalanishni afzal ko'rishadi va endi burchakdagi novvoyxonadan non sotib olish uchun mashinaga o'tirmaydilar.
AQSH. Amerikani albatta iste'mol mamlakati deb atash mumkin. Amerikaning xarid qilish uchun cheksiz ishtiyoqi bu mamlakat madaniyatining ajralmas qismidir. Xarid qilish amerikaliklarning sevimli mashg'ulotidir. Do'stlar, ayniqsa, qisqa xarid qilish safariga borish uchun uchrashuv tayinlashadi.
Amerikalik iste'molchi har doim talab qilishi, sinab ko'rishi, so'rashi, sotib olishi va agar u yoqmasa, qaytarish sababini tushuntirmasdan ham qaytarib berishi yoki almashtirishi mumkin.
Yuqoridagilar savdo korxonalariga alohida talablar qo'yadi. Mana ulardan ba'zilari:
1. Iste'molchi hech qachon e'tiborga olinishini kutmasligi kerak
2. Sotuvchilar benuqson kiyinishlari kerak.
3. Sotuvchi nima sotayotgani haqida hamma narsani bilishi kerak, ular o'zlariga va nima sotayotganiga ishonishlari kerak;
4. Sotuvchi tovarni qaytarib berayotgan yoki uni xarid qilayotgandek baholagan xaridorga nisbatan xushmuomala bo‘lishi kerak;
5. Sotuvchi har doim kompaniya qoidalari va tamoyillari haqida gapirishga tayyor;
6. U mijozlarga xizmat ko'rsatish sifati uning yana do'konga qaytish imkoniyatiga ta'sir qilishini unutmasligi kerak.
Shunday qilib, xorijiy mamlakatlardagi iste’molchilar xulq-atvorining yuqorida qayd etilgan xususiyatlarini tahlil qilib, shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, odamlarning umumiy biologik ehtiyojlariga qaramay, har bir millat vakili o‘ziga kerak bo‘lgan tovar va xizmatlarni tanlashga har xil munosabatda bo‘ladi. Biz ko‘rib chiqqan misollarda turli xalqlar iste’molchilarining xulq-atvorida ham mantiqiylik va aqlsizlikning namoyon bo‘lishi kuzatiladi va bu odamlarga iqtisodiy mexanizmlar bilan bir qatorda ijtimoiy, kognitiv, hissiy omillar ham ta’sir etishini yana bir bor isbotlaydi.