Marife yıl. , sayı. 1, bahar 2003, s. 19-140 İslam'in dişindaki
Yüklə 2,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
Monoteist İnançlarda UIGhiyet Anlayışı 121
tanrıcı düşünce ve inançlarını alaya almış ve küçümseyici ifadeler kullanmıştır. Onun bu alaycı ifadeler kullanmasında elbette yergici bir şair olmasının rolü büyüktür. Nite kim o, tenasüh inancını benimseyen Pisagorculara da ağır eleştirilerde bulunmuş; rivayet edildiğine göre bir gün bir köpeği döven birisini gördüğünde köpeğe acımış ve sesinin çıktığı kadar bağırıp feryat ederek "ey filan, o köpeği dövme; çünkü o benim arkadaşımın ruhudur, ben onu sesinden tanıdım" diyerek alaycı üslOp ve tavrını hiç çekinmeden sergilemiştir.8 Xenophanes'in Tanrı'nın birliğinden ve O'nun insanların sahip oldukları ve ek siklik ifade eden niteliklerden uzak olduğundan; bunun yanı sıra görme, düşünme ve işitme gibi niteliklerinden söz etmesi, onun peygamberlerin getirmiş olduğu ilahı me sajlardan etkilenmiş olabileceği izlenimini vermektedir. Aynı zamanda o, Allah 'ın hem selbı, hem de sübCıtl sıfatlarını hatırlatmaktadır. Nitekim o, sıfatların en yükseği olan Tanrı 'nın ilmini itiraf ettiği gibi, O'nun ezell ve ebedı olduğunu da ifade ve ispat edi yordu.9 Kısacası o, -Yusuf Kerem'in ifadesine göre- yaygın putperestliğe rağmen zatın da, sıfatlarında ve fiillerinde Yaratan 'la yaratılan arasındaki ayırımın ilkesini keşfetmiş tir. Bundan dolayıdır ki bazı araştırmacılara göre Xenophanes, ulCıhiyet ilminin vazııdır. IO Xenophanes'in, Allah'ın birliğini formel mantık ile ispat etmeye çalışırken söy lemiş olduğu " Eğer her şeyin en güçlüsü Tanrıysa, o zaman sadece bir tek Tanrı var olabilir. Çünkü iki veya daha fazla olsaydı en kudretli olamazdı. Çünkü her dilediğini yapamazdı . Demek ki sadece bir tek Tanrı olabilir" l l şeklindeki sözleri, Kur'an 'ın "Gökte ve yerde, Alla h ' tan başka tanrı/ar bulunsaydı ora/arın nizarnı bozu/urdu." (Enbiya, 2 1 /2 2) ayeti ile manaca aıakalıdır. Bu da menşei bir olan ilahi dinlerdeki tevhid inancının ortak karakteristik özelliklerini yansıtmaktadır. Macit Gökberk ise, Xenophanes'in bu tanrı tasavvurunun monoteizme atılmış bir adım olduğunu, onun açtığı bu yolda, bundan sonra başlıca Yunan filozoflarının da yürüyeceğini, antropomorfik tanrı görüşüyle yapılan bu mücadelenin, Sokrates ve Platon üzerinden geçerek, Antik Çağ'ın sonuna kadar süreceğini belirtir. 12 Gerek Gökberk'in bu ifadelerinden, gerekse Yusuf Kerem'in Xenophanes'le ilgili yukarıdaki beyanlarından onun katıksız monoteist olduğu anlaşılıyor gibiyse de, kanaatimizce onun monoteizmi, semavı dinlerin ortaya koyduğu monoteizmden farklıdır. Her ne kadar o tanrıtanımaz değil ise de, onun yukarıda zikrettiğimiz "Bir Tanrı vardır; bu, tanrılar ve insanların en ulusudur; ne biçimi, ne de düşünmesi bakımından ölümlülere benzer" şeklindeki ifadelerinden onun başka tanrıları da kabul ettiği görülür. Fakat ona göre her şeyi kuşatan, evreni idare eden ve bir ve tek olan güçlü Tanrı, diğer bü tün tanrıların üstünde ve onlara egemen bir Tanrı'dır. Buna karşılık, var olan her şey Tanrı'nın kendindendir. I) Bu görüşleriyle Xenophanes'in her şeyi yaratan ve yarattıkla rından doğa bakımından ayrı, aşkın olan bir Tanrı telakkisine sahip olmadığı anlaşıl maktadır. Yukarıdaki ifadelerinin yanı sıra Xenophanes'in " Ruhumu ne yana çevirdiy- • Yusuf Kerem. Tdrifıu'I-Felsefeti'I-Yünaniyye, Daru'I-Mearif, Kahire ı 966, s. 27. 9 Paul lanet-Cabriel Seailles, Meldli& ve Mezarıi&, Fransızca'dan çev. Elmahh M. Hamdi Yazır, Eser Neşriyat, istanbul ı 978, s. 234; Cevizci, Felsefe Sözlüğü, s. 4 2 5 . I O Yusuf Kerem, Tarifıu'I-Felsefeti'I-Yunaniyye, s. 28' i i Paul lanet, Cabriel Seailles, Metali& ve Mezdfıi&, s. 234; Capelle, Sofirates'ten Önce Felsefe, ı . ı 07-8.
12 Gökberk, Felsefe Tarihi. s. 26. 13 Kamıran Birand, illi çağ Felsefesi Tarifıi, AÜiFY, Ankara 200 1 . s. ı 8. 122 Hasan Hüseyin Tunçbilek sem hep tek ve aynı evrensel varlığı buldum karşımda. Ebedı ve boşlukta duran evren ise bana tek ve bir cins olan varlığı gösterdi her zaman" l. şeklindeki sözleriyle, Sextus Empiricus'un " Diğer insanların tasarımlarının tersine Xenophanes evrenin bir ve Tan rı'nın şeyler toplamıyla yek vücut olduğunu öne sürüyor; tanrı küre biçimindeymiş, her çeşit acıdan ve dertten, değişiklikten uzakmış, üstelik akıllı bir varlıkmış" l s biçimindeki beyanları, onun daha çok tümtanrıcı/panteist bir monoteizmi benimsediğini gösterir. Nitekim Weber'in onu "sözleriyle ve yazılarıyla panteizmle aynı şey olan felsefi mono teizmin gerçek yaratıcısıdır" şeklinde nitelemesi de, I6 bu tespiti doğrulamaktadır. Do layısıyla Xenophanes'e göre Tanrı yaratıcı olmayıp evren ile özdeştir, evrene eşittir. Xenophanes'in Tanrı 'yı küre şeklinde nitelemesi, O'nu mekanlı bir varlık olarak kabul etmesidir. Bu ise Tanrı'nın maddi bir varlık olduğu sonucunu verir. Aynı zaman da bu, onun materyalist bir panteist olduğunu gösterir. O halde nasıl oluyor da maddi ve evrenle bir olan bu Tanrı her şeyi düşünceSiyle zahmetsizce yönetebiliyor? Burada apaçık bir çelişki söz konusudur. Zira Tanrı 'nın her şeyi düşünceSiyle yönetmesi de mek, O'nun maddi olmaması ve evrenden farklı olması demektir. Kanaatimizce o, düşünmeyi maddi bir şey olarak telakki etmektedir ki, ancak bu şekilde aradaki çelişki kalkmış olur. Yoksa Tanrı hem her şey olacak, hem de her şeyi hareket ettirecek veya düşünceSiyle yönetecektir ki, bunu akıı ve mantıkla telif etmek mümkün gözükme mektedir. Öte yandan onun, insanbiçimci tanrılar anlayışına karşı çıkmasıyla, Tanrı 'yı hareketsiz bir şekilde durmakla ve sağa sola hareket etmemekle nitelemesini de an lamak oldukça zordur veya gülünç bir durumdur. Zira onun bu nitelemesi de insanbi çimci bir nitelemeden başka bir şey değildir. Onun Tanrı'yı bütünüyle görme, bütü nüyle düşünme ve bütünüyle işitme olarak niteiemesine gelince, bu onun Tanrı 'yı canlı, akıllı ve duyarlı bir varlık olarak tasavvur ettiğini, bu işlevlerin yerine getirilebiI mesi için insanların özel organlara sahip olması gerekliliğine karşın, Tanrı 'nın bu tür şeylere ihtiyacının olmadığına inandığını göstermektedir. 1 7 Yukarıda belirtildiği üzere Tanrı'nın bir olduğunu söyleyen Xenophanes, özel olarak bu konuda herhangi bir akıı yürütmede bulunmamıştır. Ancak Onun Tanrı 'yı, tanrıların ve insanların en ulusu ve en mükemmeli olarak nitelemesi, mantıkı olarak onu Tanrı'nın bir olduğu düşüncesine sevk etmiştir. B. PLATON Platon, ulOhiyetle ilgili görüşlerini açıklarken doğrudan Tanrı ve O'nun sıfatları na temas etmez. Aslında ondan Tanrı'nın birliğine ilişkin bize gelen bilgiler, çok net bir durum arz etmemektedir. O, ulOhiyet konusunu; ruhun ölmezliği, ideler öğretisi ve tabiat kavramı gibi hususları izah ederken dolaylı olarak ele alır. 13 Mesela o, PFıaidon adlı eserinde Kebes (m.ö. 440'a doğru) ile Sokrat'ı (m.ö. 470-399) konuştururken Sokrat'ın, ölümsüz ruhun asıl yere, katıksız yere, görülmeyen yere, iyi ve bilge bir Tan rı'nın yanına, ilahı olana, kendisine benzeyene doğru gittiğini ifade ettiğini söyler. 19 14
Capelle. Sofirates'ten Önce Felsefe, s. i 06 1Timon, tr. 59=2 1 A 3 5'ten naklen). i s
1 6 Weber, Felsefe Tarifıi, s. 1 5. 17 Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarifıi. İzmir 1 995, s. 89. 13 Küçük. İsıam ve Batı Felsefeleri, s. 349-50. Ayrıca bkz. H. Hüseyin Tunçbilek. Allah'ın Sıfatlannın Mafıiyeti Problemi. DEÜ ilahiyat Fakültesi Dergisi. Sayı : XVI. Yaz-Sonbahar. İzmir 2002. s. 1 70-77. 19 Ellatun. Pfıadon, çev. Hamdi Ragıp Atademir ve Suut Kemal Yetkin. İstanbul 1 943, s. 58-59. Yüklə 2,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|