Marife yıl. , sayı. 1, bahar 2003, s. 19-140 İslam'in dişindaki

Manateist inançlarda UIQhiyet Anlayışı 

123 

Tanrı'ya  dair bu  nitelendirmenin  bizzat  Platon 'a  ait  olduğu  varsayımında  o,  ölümsüz 

ruhtan söz ederken  hem ruhun hem de Tanrı'nın bazı niteliklerini zikretmiş olmakta� 

dır.  Yine  o,  Philebos  adlı  başka  bir  eserinde  Sokrat  ile  Protarkhos'u/konuşturur.  Bu 

konuşmada Sokrat.  yaratanın,  meydana  gelenden  daima  önce geldiğini,  sonuç  itiba� 

rıyla meydana gelenin sona kaldığını, dolayısıyla bunların aynı şeyler olmadığını; birin� 

cisinin  sebep, ötekinin ise, varlık haline geçişinde bu sebebe bağlı olan şey olduğunu 

ve birincisinin sonsuz,  ikincisinin ise sonlu olduğunu ifade eder.lo  Onun bu ifadelerin� 

den yaratıcı konumunda olan Tanrı'nın sonsuz; yaratılmış olan alemin  ise sonlu oldu� 

ğu  ve  alemin  kıdemi  görüşünü  benimsemediği  anlaşılmaktadır.  Ne  var  ki  o,  mezkOr 

ifadelerin hemen akabinde sonsuz olan Tanrı  ile sonlu olan alemin karışımından mey� 

dana gelen üçüncü  bir  kategoriye,  en sonunda da bu karışma  ile  bu meydana gelme� 

nin  sebebi  olan  dördüncü  kategoriye  yer  vermektedir.  Protarkhos'un,  Sokrat'ın  bu 

dörtlü kategorisini doğruladığı ve Platon 'un da buna herhangi  bir itirazda bulunmadığı 

göz önüne alındığında,  onun bu düşünceleri benimsediği anlaşılır. 

Platon'un ifadesine göre  alem,  duyulur alem ve ideler alemi olmak üzere  ikiye 

ayrılır.  ideler  alemi  akılla  kavranan  gerçek  alem  veya  hakikatler  alemi;  duyulur alem 

ise,  duyularımızın  bize  bildirdiği  gölgeler  alemidir.ll  ideler  aleminde  iyinin,  güzelin, 

eşyanın  asılları  veya  örnekleri  vardır.ll  Nesnelerin  ilk  örnekleri  (paradeigmatal  olan 

ideler;l3  sürekli  oluş  halinde  olan  ve  devamlı  değişen  duyular alemine  karşın  daimI. 

değişmeyen ,  yok  0lmayan,24  kandırılmayan,  herkese  iyilik  eden  (" 'l  en  güzel  ve  en 

doğru  varlıklar  ve  aynı  zamanda  tanrılardır.ı'  Nous/Evrensel  Akıl  ya  da  Tanrı  bu  ilk 

örneklere  bakarak yeryüzündeki  nesneleri yaratmıştır.  Dolayısıyla gördüğümüz nesne� 

ler bu ilk örneklerin kopyasıdır.l6 

Platon ,  Cumh uriyet adlı eserinde "ideler İdesi" veya  kısaca " ide" diye adlandırdı� 

ğı  Tanrı 'nın genel olarak sıfatlarından söz ederken,  O'nu mutlak kudret,  hayat.  irade 

ve  ilim/akl gibi sıfatlarla  nitelemektedirY Fakat onun  burada,  inayetITanrı 'nın  ifgisi ko� 

nusu üzerinde çokça  durmasına  karşın .. ki kanaatimizee  inayet  kesinlikle i1me delalet 

eder-,  açıkça  ve  doğrudan  ilm�i  ilahı  konusunu  ele  almadığı  görülür.  Onun  halk  ve 

tekvine/yaratmaya  sıkça  yer  verdiği  "Timaios"  kıssasında  ise  ulOhiyet  kavramının Tan� 

rı'nın ilimle ilişkisi açısından açıkça işlendiğine şahit olunurY 

Platon'un  yukarıdaki görüş ve ifadelerine bakıldığında  onun bazen  tekil  olarak 

"Tanrı"dan,29  bazen da çoğul olarak " tanrıfar"dan söz ettiği  görüıür.30  "Tanrıfar"dan söz 

etmesi  dikkate  alındığında  onu  politeist/çok  tanrıcı  saymak  mümkündür.  Ancak  ona 

göre bu tanrılar; en yüce, ezell ve ebedi olan ,  evreni yaratan, ona hükmeden ve akılla� 

LO Platon.  Pfıilebos. MEB, istanbul  1 943. s.  39. 

I I  

Eflatun .  Timaios,  çev.  Erol  Güney v e  Lütfi  Ay,  istanbul  1 989,  s. 2 9 ;  Fahrettin Olguner,  Batı  ve  islam  Dünyası'nda 

Erlatun'un Timaios

'

u,  Konya  1 990, 

s. 

2 ;  Mahmud Ebu'l-Feyz el-MenOli. Terılirülü'l-Feldsire,  Kahire  1 970, 

s. 

89. 

II 

Hüsameddin Erdem. ilkçağ Felsefesi Tarirıi

. 

Konya  1 993. 

s. 

1 08-9. 

l3 

Macit Gökberk. Felsere Tarifıi. istanbul  1 998. s. 64 .  

24 

MenOrı. Terılirüı. s. 89. 

2S 

Olguner. "Erlalun". DiA. istanbul  1 994. 

X. 

47 1 .  

26 

Eflatun. Timaios. s. 29; Gökberk. Felsere Tarirıi, s. 64. 

21 

M.  A.  Abdülkadir,  el-i1mü'l-i/lifıi ve  Asaru!ıu  ri

'

I-Fikri  ve'INliki', 

yy.,  1 986, 

s. 

55-56 (Plato,  Timaeos, 

p. 

446 Gread 

Books of the Western World 7'den naklen). 

ıa 

M .  A. Abdülkadir, el-i/mü'I-i1iifıi. s. 59. 

29 

Platon , Timaios'un birçok yerinde "Tanrı"yı tekil olarak kullanır. Bkz. s. 27, 3 1 ,  32, 35, 36, 48, 49, 56 

.

.

. 

30 

Platon yine yukarıdaki eserinde "tannlar"dan da sıkça bahseder. Bkz. s.  1 9, 27, 30,  46,  47, 53, 58. 

---

124 

Hasan Hüseyin Tunçbilek 

rın  kavrayamadığı  Allah  anlamında  Demiourgos/Sani' tarafından  yaratllmışlardır.31  Bu 

durumda Platon 'un "tanrılar"dan söz etmesini, içinde bulunduğu toplumun çok tanrı­

cılığına  taviz  vermiş  olmasına'l  veya  toplumun  resmı  politeizmine  ters  düşmeme 

düşüncesine  sahip  olmasına  bağlamakB  mümkündür.  Aslında  ona  göre  yaratıcı  ve 

gerçek  olan Tanrı tektir.  Fakat Weber'in  vurguladığı  gibi,  tam  anlamıyla  gerçek Tanrı 

olarak  kabul  etmiş  olduğu  bu  Tanrı  da  mutlak  görünmemektedir;  çünkü  bu  Tanrı 

varlıkları  yaratırken  ezell  ve  ebedıye  bakıyor  ve  onu  eserine  örnek  olarak  alıyor. 

Binaenaleyh ezell ve ebedı ide'dir,  iyi'dir.  Şu halde nasıl ki kopyacı taklit ettiği örneğe 

bağlı  kalıyorsa, yaratıcı da ide'ye bağlı  kalmaktadır. En Yüksek ve Mutlak Varlık olması 

için örneğinin aynı, yani ide 'nin kendisi, kişileşmiş iyi olması gerekir. "Bir modele göre 

çalıştığı  kabul  edilen  Demiourgos,  yaratıcı  ve  yaratılanın  modelinde  birleşmektedir. 

Burada Tanrı ile  ide  aynıleşir; çünkü ide de,  Tanrı  da  tesir eden,  şekil veren,  yaratıcı 

olarak düşünülen şeydir. Böylece Demiourgos ile ide'nin bir ve aynı olduğu, Platon 'un 

iyi 'ye ve En Yüksek Varlık'a vermiş olduğu sıfatlardan açıkça anlaşllmaktadır. .. "34 

Platon'un  sözlerini  açıklamaya  çalışan  bazı yazarlar,  onun  sanatlı  bir üslOpla 

farklı  durumlarda  farklı  ifadeler  kullandığını,  ancak  bununla  farklı  şeyler  söylemek 

istemediğini ileri sürmektedirler. Onlara göre Platon'un kullandığı Tanrı  ile ide kelime­

leri  birbiriyle uyum arz eden eş anlamlı iki kelimedir. O  bunları  kullanırken  bir tek an­

lamı  kastetmektedir.35 Kanaatimizce Platon'un sözlerini şerh  eden bu yazarlar, ona ait 

açık ve net metinlerin şahadetine dayanmaktan daha çok, onun görüşlerini etüt eden­

lerin  verdikleri  bilgilere  dayanarak,  söylemediği  şeyleri  ona  nispet  etmiş  veya  onun 

sözlerini  monoteizme götürecek şekilde yorumlamış ve sonuçta  onu  katıksız bir mo­

noteist gösterme yanlışına düşmüşlerdir. Bu nedenledir ki,  bazıları  onun "tanrılar"dan 

söz  etmesini  bulunduğu  toplumun  inancına  veya  resmı  politeizmine  ters  düşmeme 

düşüncesine  bağlarken,  kimileri  de  onun  tıpkı  içinde  bulunduğu  toplum  gibi  puta 

tapan  politeist  biri  olduğunu,  ancak  antropomorfik  Tanrı  anlayışıyla  bazı  bid 'at  ve 

hurafeler hususunda topluma karşı çıktığını ifade ederler. Kaldı ki onun  ideler teorisiy­

le  ulOhiyet  arasındaki  gerçek  ilişki  de  bilinmemektedir.  Weber'in  ve  bazı  şarihlerin 

zorlamalarla Platon 'un ide'si ile Tanrı 'sının bir olduğunu ifadeye çalışmaları  da kanaa­

timizce yanlış bir yaklaşımdır. Zira Weber,  bir taraftan "Tanrı ve ide Platon 'da o  kadar 

birleşmektedirler ki, bazen Tanrı  ide'den, bazen ide,  her şeyin ezelı ve ebedı kaynağı 

olan Tanrı 'dan çıkar.  Eğer Tanrı ide'nin bazen aşağısında, bazen yukarısında gibi gös­

teritiyorsa ,  bizim  için  ortasını almaktan ve  Platon 'un Tanrısı'nın  ne ide'den  aşağı,  ne 

ona  üstün  olduğunu,  ama  onunla  bir  olduğunu  söylemekten  başka  yapacak  bir  şey 

yoktur" derken36 ve  Platon 'un açıkça  ifade etmediği şeyleri  ona nispet ederken,  diğer 

taraftan  Platon 'a  göre  maddenin  cisim  olmadığını,  fakat  ide'nin  şekil  verici  etkisiyle 

cisim  olabileceğini, Tanrı 'nın yaratmasının söz konusu  olmadığını  söylemektedir.37  Bu 

durumda Platon'a göre yaratma etkilernek olup, Weber'in tespitine göre bu etki ide'ye 

nispet edilmektedir. Peki nasıl oluyor da etki eden ide ile, yaratmak bir tarafa, etki bile 

3 1 

Eflatun, Timaios, 5. 3 1 -32, 47-48. 

32 

Alfred Weber, Felsefe Tarifıi, çev. H .  Vehbi Eraıp, İstanbul  1 998, 

s. 56; Olguner, "Efiatun", DİA, X, 47 1 .  

33 

Olguner, "Efiatun", DİA, X, 4 7  ı.  

34 

Weber, Felsefe Tarifıi, s. 56-57, Erdem, illiçağ Felsefe Tarifıi, 

s.  i 09- i O. 

35 

Ahmed Emin ve Zeki Necib, Kıssatü'I-Felsefeti'I-Yunılniyye, Kahire  1 949, s.  1 68-69. 

36 

Weber, Felsefe Tarifıi, s. 57. 

J 

7 

Weber, Felsefe Tarifıi, s. 60. 

---