Marife yıl. , sayı. 1, bahar 2003, s. 19-140 İslam'in dişindaki

Monoteist İnançlarda UIGhiyet Anlayışı 

129 

Cebbar'dır (Mezmurlar,  1 45/ 1 1 ) ,  Rezzak'tır,  her  yaşayanın  rızkını  O  verir  (Mezmurlar, 

1 45/ 1 6) .   Kendisini  çağıranıarın  hepsine  yakındır  (Mezmurlar,  1 45/ 1 8)  Tanrı  Yahova 

alimdir,  her  şeyi  bilir  (Mezmurlar,  1 39/ 1 �2) .  Hükümdardır,  yüce  bir  taht  üzerindedir 

(İşaya,  6/ 1 ) .  KuddOs'tur;  bütün dünya O'nun  izzetiyle  doludur (İşaya,  6/3 ) .  Gazaplıdır 

(İşaya,  9/ 1 9) ,   her  şeyi  yapan  ve  takdir  edendir  (Amos,  1 /4).  Kainatı  idare  eder 

(Mezmurlar,  33/1 3 ) .   İntikam  alabilir  (Nahum,  2) .  Çok  kuvvetlidir (Nahum,  1 /3)  ve  her 

şeye gücü yeter (Nahum, 1 /4) . 

Yahudi  kaynaklarının  Tanrı  hakkında  söylediği  sıfatlar,  yukarıdakilerden  ibaret 

değildir. Ancak bu  kadarı  bile onların  ulOhiyet  anlayışları  hakkında bize  belirli  bir  fikir 

vermektedir. Aslında Yahudiliğin ulOhiyet anlayışının temelini Tanrı'nın varlığı ve birliği 

oluşturur. Tanrı 'nın birliği  konusunda o kadar titizdirler ki,  bu dini tatbik edenler, gün� 

de  üç  defa  yaptıkları  ibadette  " Dinle,  ey  İsrail !  Aııah 'ımız  Rab  bir  olan  Rab'dir" 

(Tesn iye, 6/4) şahadetini tekrar ederler.69 

Tanrı'nın birliği  konusunda  bu  derece titizlik gösteren, O'nu takdis ve tenzihte 

bulunan Yahudi  kaynaklarının  Aııah 'a  bazı  antropomorfik/beşerı  nitelikler  atfettikleri 

de görülür. Onlara  göre Tanrı 'nın kulakları vardır,  işitir (Sayılar, I  l / l l .  Koklama duyusu 

vardır  (Tekvin,  8/2 1 ) .  Dokunma  duyusu  vardır  (Eyub,  1 9/2 1 ) .  Konuşan  ağzı  vardır 

(İşaya,  1 /20) .  Dünyaya  ağzının değneğiyle vurur.  Kötüyü  dudaklarının soluğu  ile öldü� 

rür  (İşaya,  1 1 /4) .   Dudakları  kızgınlıkla  dolu,  ve  dili  yiyip  bitiren  ateş  gibidir  (İşaya , 

30/2 7) .  Eli,  sağ  eli  ve  pazusu  vardır  (İşaya ,  62/8;  Mezmurlar,  74/ 1 1 ) .  Ellerini  uzatır 

(İşaya,  65/2 ) .  

Öte yandan Tanrı 'ya tecsim nispet edebilecek bir kısım olaylar d a  atfedilir. Tev­

rat'a  göre  Tanrı,  alemi  altı  günde  yaratmış,  yedinci  gün  iş  bittikten  sonra  istirahata 

çekilmiştir (Tekvin,  2/2�3 ) .  Hz. Yakup ile güreşir, Yakup O'nu yener ve " İsrail" adını  alır 

(Tekvin,  3 2/22�3 2 ) .  Allah,  hasımlarına savaş açar (Mezmurlar,  74/ 1 �23) .  Hz.  Musa  or­

dugahtan  uzak  bir  yere  çadır  kurar.  Rab  bir  bulut  direği  içinde  iner onunla  konuşur 

(Çıkış,  3 3!7�9) .  Yahudilerin  teşbih  ifade eden  latızlarla  Allah 'a  nispet  ettikleri  mezkOr 

sıfatları  bir dereceye  kadar te'vil etme imkanı olabilir. Ancak yorulma,  istirahat etme, 

güreş  tutma  gibi  Allah'a  nispet  edilen  öyle  nitelemeler  var  ki,  kanaatimizce  bunları 

mecaza hamletmek mümkün değildir. 

Felsefi konulara  doğaları  çok yatkın  olmayan ve gizemli konuları  araştırmaktan 

hoşlanmayan, kısacası felsefe sevgisinden uzak olan Yahudi alimleri, kutsal metinlerde 

ve Talmud'da yer alan  Tanrı hakkındaki bu insanbiçimci ifadelerden  endişeye düşmüş 

olmalılar  ki,  Platon,  Pythagoras,  Aristo,  ve  Plotin'in  felsefesinden  de  faydalanarak 

kutsal  metinleri  Yunan  felsefesiyle  uzlaştırma  girişiminde  bulunmuşlarıdır.70  Bunu  ilk 

başlatan  Yahudi  din  alimi ve aynı  zamanda  filozof olan İskenderiye'li  Philon 'dur.  O, 

Tevrat'ın yorumunda Platon 'un ideler teorisini esas almış ancak onu olduğu gibi taklit 

etme  yerine  bu  teorinin  anlayış  tarzında  orijinal  yorumlarda  bulunmuştur.  Platon, 

ideleri  zaman  üstü/öncesiz-sonrasız  reel  mahiyetler  olarak  kabul  ederken,  Philon , 

ideleri  Tanrı 'nınITanrısal AklınlTanrısal  Logos'un  düşünceleri  olarak  görür ve  idelerin 

Tanrı 'nın kendisini düşünmesiyle var oldukları  görüşünü benimser.  Dolayısıyla Philon, 

yaratıcı Tanrı  kavramı ile ideler teorisini bu şekilde uzlaştırmış olur. Ne var ki, Platon 'a 

69 

Suat Yıldırım, Kur'al1'da utarıiyet, istanbul  1 987, s.  1 4 .  

70 

Menüfl. Tefıdfüt, 

s .  

1 39. 

---

130 

Hasan Hüseyin Tunçbilek 

göre  yaratılmamış,  ezell-ebedı  olan  ideler,  Philon'a  göre  her  şeyi  yoktan  var  eden 

Tanrı'nın yarattıkları ve O'nun aklının ürünleridir.71 

Her  ne  kadar  Philon,  Yahudi  Tanrısı  ile  Yunanlıların  Tanrısı  arasında  fark 

görmüyor ve her ikisini de özdeş kabul ediyor ise de,  onun yukarıdaki yorumlarından 

bu  i ki  Tanrı  arasındaki  özdeşlik net  olarak gözükmemektedir.  Platon 'un  yaratılmamış 

olan  ideleriyle  Philon 'un yaratılmış olarak kabul  ettiği  ideleri  bir tutmak  mümkün ol­

madığı  gibi, yine  Platon'un,  ezeliyete  sahip  maddeyi yaratmaktan yoksun Tanrısı  ile, 

Philon'un her şeyi yoktan var eden Tanrısı'nı özdeş kabul etmek mümkün değildir. Öte 

yandan Aristo'nun, mimarı  olduğu  evren  ile ilgilenmeyen veya  çok az ilgilenen Tanrısı 

ile,  Kitab-ı  Mukaddes'in  ısrarla  insan  yaşamına  müdahale  eden  Tanrısı  arasında  da 

uzlaşma  söz  konusu  olamaz.  Meseleye  bu  açılardan  bakıldığında,  Yunan  Tanrısı'nın 

insan  aklının  bir eseri,  Kitab-ı  Mukaddes'in  Tanrısı'nın  ise  vahiyle  tanıtılan  bir Tanrı 

olduğu  gerçeğiyle karşılaşılır.  Dolayısıyla  bu  iki Tanrı  anlayışını uzlaştırmak  pek müm­

kün gözükmemektedir.  Philon'un kendisi de bu durumun  farkında olmalı ki,  bu prob­

lemi  çözmek  için  çaba  sarf  etmiş  ve  tasavvuru  mümkün  olmayan  Tanrı 'nın  özü  ile, 

güçler ya da etkinlikler adını verdiği dünyadaki eylemleri arasındaki önemli bir ayrımdan 

söz etmiştir. Hükümdarlık ve yaratıcılık olarak nitelediği bu iki güç, tasayvuru mümkün 

olmayan Tanrı'nın özünden  farklıdır.  Ne var  ki Yahudiler onun bu açıklamalarıyla tat­

min  olmamışlar  ve  bu  tür Tanrı  anlayışını  biraz yapay  bulmuşlardır.  Bununla  birlikte 

Hıristiyanlar  ondan  oldukça  faydalanmışlar,  hem  onun  Tanrı'nın  özü  ile  etkinlikleri 

arasındaki ayrımla ilgili görüşlerini, hem de tanrısal logos doktrinini benimsemişlerdir. 

Halbuki onun logos  doktrini, Tanrı  hakkında bize olumlu bilgi  verememektedir.72  Zira 

ona  göre  Logos,  platonik idelerin totalitesi, Tanrı  ve yaratılmış dünya  arasında muta­

vassıt olarak iş gören bir yaratıcı güçtür.73 

Öte  yandan İslam felsefesi disiplini içinde yetişen  bir takım Yahudi din alimleri 

ve filozofları da vardır ki,  bunların başında  Fransızların Avencebrol dediği ve tümtanrı­

cı/vahdet-i vücutçu görüşe  sahip  olan Süleyman  b. Cebirol  ( I  020- 1 070)  ile,  Arapların 

Musa b. MeymOn ( 1 1 3 5- 1 204) dedikleri ve İbn Rüşd'ün Yahudi dünyasındaki en büyük 

öğrencisi olan Talmudcu Haham Maimonides gelir.7' Biz burada detaya girmemek için 

Maimonides 'in Tanrı anlayışını izahla yetineceğiz. 

Koyu bir Aristocu olan Maimonides, din ile felsefenin, iman ile aklın uzlaşabile­

ceği  görüşündedir.75  O,  Aristo'nun  görüşleriyle  dinı-akıl  gerçekleri  uzlaştıramayanlar 

için  yazmış  olduğu  DeIa/etü'I-Hdirin  adlı  eserinde  yirmi  beş  mukaddimeye  yer verir. 

Burada önce Tanrı'nın varlığının ispatına, sonra da selbı sıfatlara temas eder. 76 Dolayı­

sıyla  o,  monoteist  Eski Yunan  filozoflarında  ve  daha sonra  başta  Farabı  olmak  üzere 

İbn Sına  gibi İslam filozoflarında ve Mu 'tezile'de görüldüğü gibi, Allah 'ın insana benzer 

sıfatlarını/sübOtl  sıfatları  reddeder.  İlahı  sıfatları  negatif  açıdan  yorumlar.  Ona  göre 

Tanrı'nın  ne  olduğunu  değil,  ne  olmadığını  bilmek  esastır.  Mesela  "Tanrı  vardır"  sö­

zünden,  O'ndan yokluğun; "birdir" sözünden de çokluğun nefyi anlaşılmalıdır. Allah 'ın 

i lmiyle  ilgili  görüşü  de  aynıdır.  Ona  göre  Tanrı'nın  bilen  olduğu  söylendiğinde,  bu, 

7 1 

Birand, illi\lığ Felsefesi Tarifli, s.  ı 22; Gökberk, Felsefe Tarifli,  1 1 5- ı 6. 

72 

Karen Armstrong,Tanrı'nın Tarirıi, Ankara  1 998, s.  99- 1 0  

I .  

73 Rosenthal-Yudin, Felsefe  Sözlüğü, s .  299-300. 

74 

Hançerlioğlu, Düşünce Tarini, s.  1 37; Menufl, Tefıdfüt, s.  1 4 1 .  

7 5  

Gökberk, Felsefe Tarifıi,S.  1 47 .  

76 Musa b. Meymun, DelillelÜ'l-Hdirin, Mısır  1 369, 

s. 2 5- 1 0 1 .  

---