Mark tven tom soyerning boshidan kechirganlari qiss a

TO'RTINCHI BOB
YAKSHANBA KUNGI MAKTABDA «CHIRANISH»

G'ala-g'ovursiz, tinchgina shaharcha ustidan ko'tarilgan quyosh o'zining yorqin nurlari bilan shaharchani go'yo yupatib turgandek bo'lar edi. Nonushtadan keyin Polli xola ko'ngliga mustahkam joylab olgan Tavrot oyatlariga asoslangan duolarini o'qidi. Sinay cho'qqisiga o'xshagan inehrobdan turib, u Muso payg'ambar bayotidan dabshatli bir bobni o'qidi.

So'ngra Tom belini mahkain bog'lab olib, miyasini Tavrot oyatlari bilan to'ldira boshiladi. Sid esa darsini allaqachon tayyorlab qo'ygan. Torn Tavrotning besb oyatini o'z xotirasida saqlab qolish ucbun butun kucbini sarf qildi. U jo'rttaga oson oyatlarni tanlab olar edi, chuuki butun Tavrot icbida bo'lgan suvralarning eng qisqalari shular edi.
Yarini soatdan keyin Tom o'z saboqlaridan uncha-muncbasinigina zo'rg'a eslab oldi, chunki shu vaqt ichida uning fikr-u yodi turli xayol bilan, qo'llari esa boshqa ish bilan band edi. Meri Tomning qo'lidan kitobni olib, darslarini so'ray bosbladi, Tom esa o'z yo'lini go'yo tunian orasidan paypaslab topib olmoqchi bo'lar edi.
Meri tomonidan berilgan savollarga javob berishda qiynalgan Tom, nima deyisbni bilmasdan, Meridan o'pkalay va Merini koyiy boshladi.

• 
  Shularni o'zing aytib beraqolsang nima bo'lardi, insofing bormi?
  
• 
  Oh, Tom bechora, kallavaram, men sening jahlingni chiqarmoncbi emasman, yaxshisi, borib diqqat bilan o'qib darsingni bilib okshing lozim. Chidamli bo'l, Tom, shunda isbing o'nglanib qolsa zora, agar sen darsingni yaxshi bilib olsang, men senga g'alati narsalarni sovg'a qilaman. Bor, aqlli bola bo'l, saboqlaringni takrorla!
  

• 
  Xo'p... Nima sovg'a qilmoqchisan, Meri? Aytib qo'yaqol.
  
• 
  Yaxshi narsa deb aytdirn-ku, demak yaxshi narsa.
  
• 
  Bilaman, Meri, bilaman. Xo'p, sabog'imni takrorlayman!
  

Chindan ham u saboqlarini zo'r berib takrorlashga kirishdi, astoydil diqqat qilishi orqasida va sovg'ani tezroq qo'lga kiritish maqsadida saboqlarini juda yaxshi o'zlashtirib oldi.
Buning uchun Meri o'zining yangigina, o'n ikki yarim sent ga sotib olgan qalamtaroshini Tomga hadya qildi. Tom esa buning uchun o'zida yo'q xursand bo'ldi. Qarindoshining shafqatliligi yuragining eng chuqur yerlarigacha ta'sir qildi: chindan ham bu qalamtarosh “rostakam” Berlou firmasining pichog'i bo'lib, shu sababli unga mahobatli bir hadya bo'lib ko'rinar edi. Tom shu pichoq bilan darhol bufetniyo'nib, endi komodni yo'nmoqchi bo'lib turganida, birdan uni maktabga borish uchun kiyinishga chaqirib qoldilar.
Meri unga suv quyilgan tos bilan bir bo'lak sovun berdi; u eshikdan tashqariga chiqib, tosni kichkina kursi ustiga qo'ydi-da, sovunni suvga botirib olib, joyiga qo'ydi. Keyin yenglarini shimarib, suvni sekingina yerga to'kdi va oshxonaga kirib, eshik orqasiga osilib turgan sochiq bilan yuz-qo'llarini yaxshilab arta boshladi. Biroq, Meri uning qo'lidagi sochiqni tortib oldi.
- Tom, uyahnaysanmi, - deb qichqirdi Meri. - Bunday yomon bola bo'lish yaxshimas! Yaxshilab yuvinib olsang bir narsa bo'ladimi?
⁵ Sent - yigirma besh tiyin.

Tom biroz uyaldi, Tosga yana qaytadan suv to'lg'azdilar. Bu gal Tom Tosning tepasiga borib, go'yo jur'at va botirlik bilan bir dam qarab turdi-da, og'ir nafas olib, yuvinishga tutindi. U ko'zlarini ocholinay, oshxonaga ikkinchi marta kirib, devorda osig'lik turgan sochiqni qo'li bilan paypaslab axtara boshlaganida, yuzidan oqib turgan suv va sovun ko'piklari uning chinakamyuvinganligiga shubha qoldirmas edi. Shunday bo'lsa ham uning sochiq bilan artilgan basharasi kutilganidek natijani bermas edi, chunki, yuzining toza bo'lgan qismi go'yo niqob kiygandek, peshonasidan iyagigacha bo'lib, undan yuqorisiga va pastiga, ya'ni peshonasining ustiga hainda bo'yniga suv tegmay, xuddi qora halqadek bilinib turardi. Meri uni o'z qo'li bilan yuvintirishga kirishdi, shundan keyingina u ko'chaga chiqsa kishi uyat qilmaydigan ozoda bola boidi. Sochlari moylanib, taralib, silliq qilib qo'yilgan, sochlarining uchidagi jingalaklari esa chiroylik va mutanosib ravishda ko'rinar edi (U o'zi har qachon sochlarini diqqat bilan silar va uni tep-tekis, xuddi boshiga yopishib turgandek qilib, qo'li bilan yotqizishga tirishardi: uning fikricha, sochlari jingalak bo'lib ko'tarilib tursa, qiz bolaga o'xshab qolgandek bo'lar, bu hoi butun umr bo'yi baxtsizlikka duchor qilar emish). Shundan keyin Meri uning ikki yildan beri faqat yakshanba kunlarigina kiyib yuradigan toza kostumini olib berdi. Kostum: «u-bu» deb atalar edi. Bu so'z, unga tegishli kiyim shkafida kiyimlarning qanchalik ko'pligini bildiradi. Kiyinib bo'lgandan keyin, xolasi uning u yoq-buyog'ini tuzatib, nimchasining hamma tugmalarini qadarkan, ko'ylagining yelkaga tushib turadigan keng yoqasini sirtga chiqarib qo'ydi. Ustini cho'tka bilan tozaladi-da, boshiga savat qalpog'ini ham kiygizib qo'ydi.

Bu ishlarning hammasi, uning tashqi qiyofasini ancha bezagan boisa-da, u, uyalib, o'zini o'ng'aysiz holatda his qilayapti, deb o'ylash mumkin edi. Haqiqatan ham shunday bo'lib chiqdi: chunki u hech vaqt o'zini bunchalik yuvingan, ozoda holda ko'rgan emas edi, - mana shuning uchun bu hoi uni qiynar va hayajonlantirardi. U: «Shoyad Meri etigimni unutsa», deb umid qilgan edi, lekin uning bu umidi puchga chiqdi. Meri, odat bo'yicha etikni moylab kiydirmoqchi boiib, uning oldiga olib keldi. Shundan keyin vi chidolmasdan: «Meni doim o'zini istamagan ishlarni qilishga majbur etadilar», deb zorlana boshladi. Meri unga nasihat qilib:
- Kel endi Tom. sen ham aqlli bola bo'l! - dedi.
Keyin Tom ming'illay-ming'illay etigini kiya boshladi. Meri ham tez vaqt ichida kiyinib olganidan keyin, uchovlari birgalashib yakshanba kunlik maktabga qarab jo'nadilar. Tom bu maktabni jon-u dili bilan yomon ko'rar, Meri bilan Sid esa uni yaxshi ko'rar edilar.
Maktabda saboq soat to'qqizdan o'n yarimgacha davom etib, keyin cherkov ibodati boshlanar edi. Meri bilan Sid ikkalasi po'pning va'z-nasihatlarini eshitishga o'z xohishlari bilan qolganlaridan Tom ham noiloj qolishga majbur bo'lar edi.
Cherkovning kursilariga uch yuzga yaqin odam sig'ardi; bu kursilarga yostiq qo'yilmas edi. Cherkov binosi - kichkina, ko'rimsizgina bo'lib, tomi ustida qarag'ay taxtalardan qilingan va ingichka quvurga o'xshagan narsa cho'qqayib turardi; bu - cherkov qo'ng'irog'i edi. Tom, cherkov eshigi oldiga yetganida, sheriklaridan bir qadam keyinda qolib, o'ziga o'xshash yasangan o'rtog'iga qarab:

• 
  Hoy, Bill, sariq bileting bormi? - dedi. -Bor.
  
• 
  Qanchaga berasan?
  
• 
  Qanchaga olasan?
  

• 
  Bir parcha lakritsa⁶ va qarmoq beraman.
  
• 
  Qani, ko'ray-chi.
  

Tom buyumlarni ko'rsatdi. Bu narsalar bolaga yoqqandan keyin, u sariq biletrii shularga ayirboshladi. So'ngra Tom ikkita katta marmar soqqani uchta qizil biletga va yana bir necha arzimas uarsaiarni ikkita zangori biletga ayirboshladi. Tom ko'chadan o'tib boruvchi harbiy bolani to'xtatib, har xil rangdagi biletlarga yonidagi bor narsalarini alishmoqchi bo'lganligini aytdi. Bu hoi o"n-o'n besh niinut davom etdi. So'ngra u, yasangaxi bir to'p sho'x bolalar bilan birga cherkovga kirib o'z joyiga o'tirib oldida, birinchi uchragan bola bilan janjallasha boshladi. Ularning bu janjaliga jiddiy qiyofali keksa muallim aralashdi; muallim orqasini o'girishi bilanoq Tom oldingi safda o'tirgan bolaning sochidan tortdi. U bola orqasiga qayrilib qaraganida, Tom qo'lidagi kitobi bilan uning burniga turtdi. Bir minut o'tar-o'tmas Tom qo'lidagi to'g'nog'ichini ikkinchi bir bolaga suqib oldi va uning «voy!» deb dodlashini eshitmoqchi bo'ladi, lekin buning uchun muallimdan yana tanbeh eshitdi.
Buning ustiga, Tomning sinfidagi bolalarning hammasi terilib olingandek nuqul sho'x, notmch va odobsiz bolalar edi. Saboqlarni so'rashga kirishganlarida, bolalarning hech biri ham tayyorlanmagani ma'lum bo'ldi. Bolalarning har biri saboqni boshdan-oyoq so'zlab berishga to'g'ri kelar edi.
Ular u-bu qilib valdirash bilan bir amallab saboqni o'tkazdilar va har biri mukofot tariqasida bittadan ko’k bilet oldi; ko'k bilet Tavrotdan yod olingan ikki suraning haqi edi. O'nta ko'k bilet bir qizil biletga to'g'ri kelar va shunga alishtirib ohsh mumkin edi; o'nta qizil bilet esa bir sarig' biletga to'g'ri kelar, o'nta sarig' biletga ega bo'lgau alohida o'quvchiga esa, direktor sodda muqovalik Tavrot berardi. (U vaqtda shu Tavrotning babosi 40 sent turar edi).
Mukofot tarzida rassom Dorening rasmlari bilan bezalgan Tavrot va'da qilinganida ham ikki miiig satr oyatni yod olish uchun kitobxonlariinizdan qanchasining kuchi yetar edi? Meri esa astoydil diqqat bilan shu xilda ikki yil o'qib, mukofot tariqasida ikkita Tavrot oldi. Bir nemis bolasi esa shunday Tavrotdan to'rtta yoinki beshtasini oldi. Bir vaqt u, sidirg'asiga uch ming satr oyatni o'qib chiqdi; ammo bunday zo'r berishlik uning uchun foydali bo'lmadi va o'sha kundan boshlab u qariyb aqldan ozib qolgan edi, bu esa maktab uchun katta baxtsizlik bo'ldi, chunki avvallari tantanali voqealarda, ya'ni xalq ko'p yig'ilgan vaqtlarda direktor bu bolani chaqirib olib, Tomning so'zi bilan aytganda «safsata sotdirar» edi. Boshqa o'quvchilardan faqat kattalarigina o'z biletlarini saqlar va Tavrot olish uchun o'z saboqlarini uzoq vaqtlar takrorlar edilar. Chunki bu mukofot kamdan-kam berilar va uning berilishi katta hodisa hisoblanar edi. Tom, ehtimol, bunday mukofotni xohlamayotgandir, lekin shunisi aniqki, uning butun vujudi shu mukofotni olish bilan bog'liq bo'lgan shuhrat va obro'ni istar edi.
Xuddi belgilangan soatda kafedra oldida duo kitobini ushlagan direktor paydo bo'ldi. U shahodat barmog'ini kitobning betlari orasiga kiritib olgan edi. U o'z so'zining diqqat bilan tinglanishini talab qildi.
Konsert beriladigan sahnada ashulachining qo'lida notasi bo'lganidek, maktab direktori odatda o'zining qisqa nutqini so'zlaganda, ham qo'liga duo kitobini albatta ushlab chiqar edi. Biroq ashulachining qo'lida nima uchun nota bo'lishi va direktorning qo'lida duo kitobi bo'lishi ma'lum emas, chunki ulardan hech biri na notaga va na duo kitobiga qarar edi.
Direktor o'ttiz besh yoshlar chamasidagi, qizg'ish yuzli echki soqolli, kalta qilinib olingan haligiday qizg'ish sochli jirkanch bir odam edi. Kraxmallangan tikka yoqasining ustki qirrasi qariyb qulog'iga tegib turar, qirrali uchlari esa oldinga egilib, qariyb og'ziga yetar va xuddi devordek bo'lib, direktorni doim oldinga qarab turishga majbur etar, yon tomonga qaragan chog'larida esa u butun gavdasini burishga majbur bo'lar edi. Bo'ynidagi galstugi esa baqbaqasini tirab turish xizmatini bajarar, galstugining o'ng va chap tomonga ayrilib turgan uchlari uzun popuklar bilan bezatilgan edi; etiklarining uchlari o'sha zamondagi modaga muvofiq konki uchi singari yuqori qarab turardi, - o'sha vaqtdagi yoshlar ham bunga erishish uchun etiklarining uchlarini bir necha soatlab devorga tirab o'tirar edilar. Mister Uoltersning afti haddan tashqari jiddiy, ko'ngli sof va ochiq edi; muqaddas narsa va muqaddas joylarga u shu tariqa yaxshi iltifot bilan qarar va bularni oddiy narsalardan shunday ajratar ediki, yakshanba kungi maktabda so'zga chiqqan mahalida ovozi odatdan tashqari ohangdor eshitilardi. Direktor so'zni shu taxlitda boshladi:
- Endi, bolalar, men sizlardan ikki daqiqacha to'g'ri va jim o'tirishlaringizni hamda mening so'zimga zo'r diqqat berishlaringizni so'rar edim. Ha, balli! Yaxshi o'g'il va qiz bolalar o'zlarini shunday tutishlari kerak. Men kichkina bir qiz bolaning derazadan qarab turganini sezayotirman; uning xayolida men daraxt tepasiga chiqib olib, kichkina qushchalarga so'zlayotgandek bo'lsam kerak! (Bolalar uning so'zini ma'qullab kulishdilar). Men sizga ezgulik va haqiqatni o'rganish uchun bu muqaddas joyga to'plangan, yasangan, ozoda yosh bolalarni o'z oldimda ko'rishdan xursandchiligimni bildirmoqchiman.
Hokazo va boshqa shunga o'xshash gaplar. Bundan boshqalarini so'zlab o'tirishga hojat yo'q. Direktorning butun nutqi o'zgarmas bir nusxada tuzilgan, demak u bizlarning haminamizga ma'lum.
Bu nutqning so'nggi uchdan bir qismini yaramas bolalar o'rtasida damba-dam bo'lib turgan urushlar qorong'ilashtirar edi. Bundan boshqa hangomalar ham ozinuncha emas edi. Bolalar turgan joylarida ijirg'anib shivirlashar va bunday yaramas xulq to'lqinlari vaqti kelganda Meri bilan Sid kabi tebranmas qoyalarga ham kelib urilar edi. Biroq direktorning tovushi pasaya boshlashi bilan hamma gap-so'zlar tindi va nutqning xothnasi esa so'zsiz tashakkur bilan qarshi olindi.
Gap-so'z va shivir-shivirlarning qo'zg'alishiga ko'pmi-ozmi sabab bo'lgan narsa kishilarning kelib qolishi bo'ldi; bedarmon bir mo'ysafid chol bilan advokat Techer, ko'rkam o'rta yoshli bir olifta kishi va mahobatli bir xotin kirib keldi. Bu xotin albatta haligi oliftaning xotini bo'lsa kerak. Xotin bir qiz bolani yetaklab kelgan edi. Tom o'z ayblarini sezgani va nomusiga chidamagani uchun, bir joyda tinch o'tirolmas edi. U Emmi Lorensga tik qarolmas, uning latif va sabrli ko'z qarashlariga chidab turolmas edi. Biroq u, eshikdan kirib kelgan qizni ko'rishi bilanoq butun qalbi sevinchlarga to'lib ketdi. U darhol kuchining boricha «nayrangbozlik» qila boshladi: O'g'il bolalarni tepasidan mushtlar, sochlaridan tortar, aftini burushtirib masxara qilar, xullas, qizni o'ziga maftun qilib, unga ma'qul bo'lish yo'lida hamma hunarlarni ko'rsata boshlardi. Uning shunday shodliklariga bir narsa xalaqit berib turar, u ham bo'lsa bog'da shu malikaning derazasi ostida xo'rlanishini eslash edi, biroq bu voqea to'g'risidagi xotira xuddi ko'chma qum ustiga chizilgan narsadek tuyular edi. Tomning hozirgi damda sezayotgan rohatlari bunday xo'rlik va ko'ngilsizliklarni butunlay yuvib ketardi.
Mehinonlarni to'rga o'tkazdilar, mister Uolters o'z nutqini tamomlashi bilanoq ularni maktab ahliga tanishtirdi.
O'rta yoshlardagi erkak kishi juda bir muhim shaxs - xuddi okrug sudyasining o'zi bo'lib chiqdi. Bunday yuqori mansabli kishini bolalar hali sira ko'rmagan edilar, ular bu kishiga hayron bo'lar va o'z-o'zlariga savol berib: boshqa kishilar qanday materialdan ishlangan bo'lsa, bu kishi ham o'shanday materialdan ishlaganmikin? - deb so'rar va yoinki uning bir bo'kirishini orzu qilar va yoxud, aksincha, uning bo'kirib yuborishidan qo'rqar edilar. U Peterburgdan yigirma mil uzoqlikda bo'lgan Istambul shaharidan kelgan, demak xo'p yaxshi sayohat qilib dunyoni ko'rgan kishi; u kishilarning aytishicha, tunuka tomi bo'lgan okrug sudi binosini o'z ko'zi bilan ko'rgan. Shunday fikrlar natijasida kelib chiqqan maftunlik, tantanali sukunat va bir qator baqrayib qarab turgan ko'zlar bilan ifoda etilar edi. Bu kishi o'z shaharlarida advokat bo'lib turgan Techerning akasi buyuk sudya Techer edi. Jeff Techer butun maktabni hayratda qoldirish uchun o'ziga aruaki bo'lgan buyuk odam bilan kibrlanish maqsadida, oldinga qadam tashlab chiqdi. Agar shu vaqtda u o'z o'rtoqlarining shivir-shivir qilayotganlarini eshitsa, ularning bunday shivirlashlari Jeff uchun yoqimli bir musiqadek tuyular edi.
- Uni qara, Jim, u o'shayoqqa ketayapti-ya! Uni ko'rsang-chi! Ana u qo'lini berib so'rashayotir... Qanday gap-a! - Qo'lini berdi-ya! Jin ursin seni! Hozir sen ham o'sha Jeff bo'lishni istardingmi?
Mister Uolters behuda shoshqoloqlik bilan o'zini korchallon qilib ko'rsatish uchun o'zicha «chiranar», har bir kuchi yetgan kishiga uning inaslahat, buyruq va farmoyishlari yog'ilib turar edi.
Quchoq-quchoq kitoblarni ko'tarib, u yoqdan-bu yoqqa yugurib, o'zining pala-partish shovqin-suronlari bilan g'ayrat qilgandek kutubxonachi ham chiranib yurar edi.
Yosh-yosh muallimalar esa hozirgina o'zlari chim-chilab, quloqlarini cho'zib yurgan bolalarga muloyim so'zlar aytib, engashib qarar, bular ham «chiranar», o'zlarining chiroylik barmoqlarini silkitib, itoatsizlik qilgan bolalarni qo'rqitishar, itoatli bolalarni esa erkalatib boshlarini silar edilar.
Yosh muallimlar ham chiranishib, o'zlarining kichkina-kichkina tanbehlari bilan maqtovga sazovor intizom joriy qilib, o'z hukmronliklarini ko'rsatar edilar. Umuman muallim va muallimalardan ko'pchiligi asosan kafedra oldidagi kitoblar ustida urinib yurar edilar.
Qiz bolalar ham turli maqomlarda «botirlik» ko'rsatar, o'g'il bolalar esa bu yo'lda shunchalik qunt qilar edilarki, butun havo jangovar tovushlar va chaynalgan qog'oz soqqalari bilan to'lib ketar edi.
Bulardan ham balandroqda esa - oliy martabali sudyaga xos tabassumi bilan maktabni jonlantirib, yumshoq o'rindiqda o'tirgan, ya'ni o'z mahoratining shu'lalarida isinayotgan ulug' odam qiyofasi ko'zga baralla tashlanib turar, chunki u ham o'z maqomicha chiranar edi.
Mister Uoltersning shodlik va mamnuniyatining xotimalanishi uchun birgina narsa yetishmas edi: u o'zining olijanob mehmonlariga tirishqoqlik mo'jizasini ko'rsatib, so'zquvar bo'lganlarga Tavrotni topshirmoqchi edi. Biroq maktab bolalaridan ba'zi birovlari uncha-muncha sarig' bilet to'plagan bo'lsalar ham, bu oz, - u eng yaxshi o'quvchilarni so'roq qilib o'tkazgan edi.
Ana shu paytda, ya'ni u butun umidini uzgan bir vaqtda, Tom Soyer oldinga chiqib, bir dasta biletni to'qqizta sarig', to'qqizta qizil va o'nta ko'k biletni taqdim etdi hamda mukofot uchun o'ziga Tavrotning berilishini talab qildi.
Tomning bu harakati go'yo havo ochiq kunda momaqaldiroq guldirashini eslatar edi. Mister Uolters esa Soyerdan allaqachon qo'l siltagan va yaqin o'rtadagi o'n yil ichida undan bir ish chiqmasligiga ishongan edi. Biroq, haqiqatga qarshi chiqib bo'lmaydi: mana xazinaning inuhri bosilgan cheklari turipti, ularga pul to'lash kerak. Toinni sudyaning o'zi va boshqa saylangan odainlar o'tirgan baland taxta ustiga olib chiqdilar hamda bunday katta yaiigilikni boshliqlarning o'zlari ma'lum qildilar. Bu ajoyib, havron qolarlik bir voqea edi. So'nggi o'n yil ichida inaktab bunday hodisani ko'rmagan edi; buningnatijasida vujudga kelgan dahshat shunchalik chuqur ediki, yangi qahramon, naashhur sudya bilan baravar yuksaklikka ko'tarilgandek bo'ldi va endi maktab bir hikniat o'rniga ikkitasini birvarakayiga ko'rib turar edi. Bolalarninghammasi rashkdan o'rtanar va Tomga devor oqlab yurgan vaqtda to'plagan narsalari badaliga qizil va sarig' biletlarni sotib, bu soxta martabaga o'zlari yordam berganliklarini fahmlagan bolalar haminadan ko'proq kuyib-pishar edilar. Bu makkor va aldoqchi ularni osongina ahmoq qilib ketgani uchun o'zlariga-o'zlari jirkanch va nafrat bilan qarardilar.
Direktor o'ziga xos tantana bilan Tavrotni Toinga topshirdi, biroq uning nutqi unchalik qizg'in chiqmadi: allaqanday notayin bir hissiyot u bechoraga bunda qandaydir bir sir bor va unga balki tegmaslik yaxshi-roqdir, deb xabar bergandek bo'lardi. Bu bolaning miyasiga Tavrot suralaridan aqalli o'n ikkitasi ham sig'magani holda, u o'zining miyasida ikki ming bog' Tavrot hikmatlarini to'plaganligi to'g'risida faraz qlish ham to'g'ridan-to'g'ri bema'ni bir narsa bo'lar edi. Enuni Lorens baxt va kibr bilan yashnamoqda edi. U Tomning nazariiii o'ziga qaratish va o'z shodligini unga bildirish uchun butun choralarni ko'rsa hamki, Tom unga qaramas edi. Bu bol Emmi Lorensga qiziq tuyuldi va biroz hayron bo'ldi, so'ngra ko'nglida sliubha tug'ildi, shubha tug'ildi-yu, yana tarqadi. Yana yangidan shubha tug'ildi: u tikilib qaray boshladi, juda sinchiklab qarab ko'p narsalarni sezdi va ko'ngli sovudi. U ho'ngrab yig'lar, butun dunyoni va ayniqsa Tomni juda yomon ko'rar hamda Tomni yomon ko'rib qolganiga qattiq ishonar edi.
Tomni sudyaning oldiga olib kirdilar, biroq baxtsiz bola zo'rg'a nafas olar, uning tili tanglayiga yopishib qolgan, qisman bu kishining dahshatli maliobati oldida qo'rqishidan va, asosan, bu kishi o'sha qizning otasi ekanligidan uning yuragi orqasiga tortib ketai^- edi. Agar shu yer qorong'i bo'lganida, Tom uning oldida tiz cho'kib ta'zim qilishga tayyor edi. Sudya qo'lini Tomning boshiga qo'yib, uni yaxshi bola, deb atadi va otini so'radi. U tutulib qoldi va og'zini ochib, otini aytdi:
-Tom.

• 
  Yo'q, Tom emasdir, balki...
  
• 
  Tomas.
  
• 
  Ha, Tomas. Men sening biror narsa qo'shishingni bilgan edim. Yaxshi, yaxshi! Harholda sening boshqa oting ham bo'lsa kerak, sen inenga aytasan, to'g'rimi?
  

Uolters so'zga aralashdi:

• 
  Tomas, sen bu boyvachchaga familiyangni ayt, kattalar bilan gaplashganingda «ser» so'zini qo'shishni unutma. Jamoat orasida o'zingni tuta bilishing kerak.
  
• 
  Tomas Soyer, ser.
  
• 
  Balli! Qanday aqlli bolasan-a! Juda yaxshi, azamat bola bo'lding, ko'p yasha! Ikki nhng suvra - juda ko'p narsa! Sen shuni o'rganishni bo'yningga olganingga hech o'kinmaysan, chunki bilim dunyodagi hamma narsadan afzalroq. Bilim odamning shuhratini oshiradi va muloyim qiladi. Tomas, sen ham vaqti kelib shuhratli odain bo'lasan va o'sha vaqtda ketingga qayrilib: men bular uchun bolaligimda o'qigan yakshanbalik maktabdan minnatdorman; bular uchun men, mehnatga o'rgatgan qimmatli ustozlarimdan minnatdorman: bularning hammasi uchun men, chiroyli muqovalik Tavrotni taqdim qilgan, «hammavaqt yoningda saqla!» deb menga ta'kidlagan, meni qiziqtirgan va menga suyanchiq bo'lgan direktordan minnatdorman; bularning hammasi uchun men, to'g'ri tarbiyalanganimdan minnatdorman, - dersan. Sen, Tomas, shu so'zlarni aytarsan va bu ikki ming bayt uchun hech qanday pul ham olmassan! Endi sen menga va bu xoniinga o'rganganlaringdan biror narsa aytib bera olmaysanmi? Men bilamanki sen aytib berasan, chunki biz o'qishni yaxshi ko'rgan bolalar bilan faxrlanamiz, Sen o'n ikkita sahobaning otlarini bilasan albatta, qani ayt-chi, shulardan dastlabki ikkitasining oti nima?
  

Tom nimchasining tugmalangan yeridan ushlab, o'zini oldinga tortdi va sudyaga xo'mrayib qaradi; so'ngra qizarib ketib, undan ko'zini oldi. Mister Uoltersning ko'ngli sovudi. Axir, bola eng oddiy so'roqqa ham javob berishga qodir emas-ku, sudya nima qilib unga savol beradi? Harholda u bunga aralashishni lozim topdi:

• 
  Boyvachehaga javob ber, Tomas, qo'rqma! Tom goh o'ng, goh chap oyog'ini ko'tarib qo'yar edi.
  
• 
  Menga-ku albatta javob berasan-a, - dedi xonim so'zga aralashib. - Isoning dastlabki ikki shogirdining oti nima edi?...
  

• 
  David va Goliaf!⁷
  

Sahnaning shu yeriga alam pardasini tushiramiz.
' Haqiqatan esa, Tavrot rivoyatiga ko'ra, David podshoh, Goliaf — polvon ekan. Isoning dastlabki shogirdlarini Tavrot Pyotr va Andrey deb ataydi.