Masalli folkloru 2

Söyləyicilər:

Şirvan Əbilov, doğum tarixi 1932, təhsili ali, Mahmudavar kəndi

Kişvər Abbasova, doğum tarixi 1927, təhsili yoxdur, Ərkivan kəndi

Cəmiyyəpüstə Sadıqova, doğum tarixi 1920, təhsili yoxdur, Qızılağac kəndi

Mövsüm Ağayev, doğum tarixi 1932, təhsili 7-illik, Ərkivan kəndi

Bulqeyis Gözəlova, doğum tarixi 1947, təhsili orta, Xır­mandalı kəndi

Şövkət Hüseynova, doğum tarixi 1962, təhsili ali, I Məhəm­məd Şıxlar kəndi

Mədinə Həsənova, doğum tarixi 1941, 7-illik, Xırmandalı kəndi

Mərziyyə Məmmədova, doğum tarixi 1951, təhsili orta, Səmidxan kəndi

Ədibə Əliyeva, doğum tarixi 1964, təhsili ali, Şərəfə kəndi

Həlimə Rzayeva (həbəçi), doğum tarixi 1924, təhsili yoxdur, Digah kəndi

Mircənnət Rəfiyeva, doğum tarixi 1963, təhsili orta, Masallı şəhəri

Gülüstan Şükürova, doğum tarixi 1967, təhsili orta, Masallı şəhəri

Mirbacı Əliyeva, doğum tarixi 1954, təhsili orta, Qəriblər kəndi

Toplayıcılar:

Füzuli Bayat

Nuridə Muxtarzadə

6. XALQ BİLİCİLƏRİ VƏ YA TÜRKƏÇARƏLƏR

S.Kazımbəyoğlu “Cavahirnameyi-Lənkaran” əsərində bu mahalın səfalı və şəfalı ab-havasından, bu yerin sakinlə­ri­nin vəba, taun kimi ağır xəstəliklərdən uzaq dolanmasından söhbət açır: ”hicri 1244-cü ildə (miladi-1866) bütün İran ölkə­sini, xüsusilə Ərdəbili, Rəşti, Ərmağı, Qaracadağı, Şirvan mahalını, Qarabağı və qeyri-yerləri taun xəstəliyi bürü­dü... Təkcə mahalına sirayət etmədi.

...Vəba xəstəliyi talış ab-havasından xaricdə yerlilərdən bir neçəsini qarmamalışdır. Amma talış ölkəsinin özündə bu xəstəlik bəzən görünmüşsə də, az müddətdə zəyifləyərək yox olmuşdur.

...Məlum olduğu kimi, bu qiymətli ərazi haqqında zəyif və qorxaq adamların ürəyində, əsas etibarilə, iki pis fikir vardır: birincisi, buranın palçıqlı, gölməçəli olması, ikinci də, bununla əlaqədər isitmə və qızdırmanın bu yerlərdə qismən kök salma­sı­dır... Başqa vilayətlərdə titrəmə, qızdırma və baş­qa ağır xəstə­liklər bu yerlərdən daha çoxdur. Palçıq da hər yerdə vardır”.

Hələ tibb elminin zəif inkişaf etdiyi qədim dövrlərdə bo­ra­digahlılar loğman təbiətə üz tutmuş, təbii bitkiləri min bir dərdin dərmanı sanmış, xalq təbabətindən (türkəçarədən) müx­təlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə etmişlər.

İqlim şəraitindən asılı olaraq bizdə nəmişlik və rütubətin çox olması yel, revmatizm, radikulit və s. xəstəliklərin yaran­ma­sına səbəb olurdu. Xalq təbabətçiləri bu və digər xəstəlik­lərin müəlicəsi üçün təbii bitkilərdən, otlardan dərmanlar hazır­lamış, eyni zamanda, Xəzərin qara qumlarının, Masallı istisuyunun əvəzsiz müalicə əhəmiyyətini də nəzərdən qaçır­ma­mışlar.

6.1. Həbəçilik

Uşağ anadan olanda qabağ ara mamaçaları tutardı uşağı. O vaxt uşağı qol-qıç eliyərdi mamaça. Deməg, uşağın 3-cü günündə üzü üsdə yıxardı, onun bi qıçını bı qoluna, bi qıçını da bı biri qoluna dayıyırdı. Tərs tərəfə dala. Onnan sora tutur­du bı qıçınnan bı qoluna qalxızırdı dik qoyurdu dalı üsdə ye-rə. Sora bətkəş olurdu (malın buynuzunnan çıxan qabığ), bət­kəşi deşirdilər, uşağı ülgüjdüyürdülər. Əllərinin üsdünü ülgüj­dü­yürdülər, bi də alnını çərtərdilər. Soorurdu onun qanını. Elə bil 3 günlüg uşağın üçüncü günündə həmin buynuz kimiynən soorurdu onun qanını, sora kürəyini də eliyirdi, çərtib soorur­du, dizlərini də. Harda oynağ yerlər var, eliyərdi hamsını. Ona görə eliyərdilər ki, uşağın qanı təmiz olsun, yaxşı dövr eləsin.
* * *

Əbəçi, həbəçi, aramama adlanan bu qadın doğumu hə­kim­lərinin bir çox pratikləri haqqında hələ yaşayan arama­maçalardan bəzi bilgilər aldıq.
* * *

Həbəçiyə bəzən aramama deyirdik, qadını doğuzdurana. İndi elə şey yoxdu. Şeşə Xırmandalıda, Hacıtəpədə, Həsənli­də, Şərəfədə və başqa yerlərdə quş şəklində təsəvvür edilir, quş kimi uçduğuna inanılır. Duası olanı uşağ üstünə qoymur­du­lar. Duası olan gəlirdi, uşağ ölürdü ağır dualardan. Gələn adamın əlini, ayağını yaxalıyırlar içirdirdilər uşağa. Heç zad olmur. Uşağın ən qorxulu vaxtı qırx gündü. Qırxdan sonra qohum-qonşu gələ bilər. Aramamaların hamısı hamilə qadının uşağının nə olduğunu bilmirdi, onu tək-tük həbəçi bilərdi.

* * *

Həbəçi gələrdi dizlərini dayayardı yerə, əllərini açardılar Allahın dərgahına, deyərdilər, Ya Allah, səbəb səndən! Öv­la­dı verən də sənsən, alan da sənsən! Belə dua eləyərdilər. Bizi peşiman eləmə! Çox görmüşəm belə evimizdə gəlinlə­ri­miz, ögey anamız doğanda həbəçinin duasını, yəni cox gör­mü­şəm. Ondan sora dizi üstə oturardılar və uşağı tutardılar. Uşağnan bərabər doulana, buna elmdə cift deyirlər, belədəsə ona son deyirdilər. O düşməsəydi, o qadını öldürürdü. Onu ye­rə bas­dı­randa ona yüzlük mismar çalırdılar ki, qadına bis­mil­lahlar ra­hatlıq vermirdi. Ona görə ona mismar çalırdılar. Onda uşağa da, anaya da heçnə olmurdu. Əsas ananı in­cidirdilər.
* * *

Həbəcilərdən Reyhan arvad rəhmətə getdi, Bəsti arvad rəhmətə getdi. Bəsti arvad bir dəfə mənə dedi ki, bir numrə kaloş boyda bidənə oğlan uşağı dünyaya gətiribsən, bundan mən qırx dənə doğaram. Cox alicənab arvad idi. Özü də ba­xan kimi hər şeyi bilirdi. Məni tutdu – uşağ oldu. Ekiz uşaq­larda gördüm qarnımda nəsə gəzir. Sən demə, həbəçi əli ilə qarnımın içində gəzişirmiş. Pulum-zadım da var, birqadir iş­dəyirəm. İnan, o pulu götürüb Moskıvaya gedərəm.

Dedi:

– Qızım, mən onda gəzirdim, əkizin birinin başın tap­mışdım, birini yox. Dedim, bəlkə bədbaxlıq olub.

Sora deyir, gördüm gizlənib, ha yavaş-yavaş o birinin də başını tapdım. Gör necə bilirdi! Oxumuş alimdən cox bilirdi.

* * *

Uşağın qız, oglan olduğu nədən bilinirdi, orda nə isə var ona əlin vururdu, bilirdi ki, uşağ qızdı, ya oğlan. Mən hamilə idim, hamı dedi bunun qızı olacağ, arvad dedi yox, bunun oğ­lu olacağ. Demə, arvad arxa tərəfdən başıma un atıb, un elə bil ki, yoxlamadı. Deməli, unu atırlar hamilə qadının başına ar­xadan. Qadının xəbəri olmamalıdı. Unu atırsan, əgər qadın başını qaşıdısa, onun oğlu olacaq, ayağın-zadın qaşıdı, qızı olacağ. Un elə bil aparatdı. Bəsti arvad bizdə həbəçı idi. Bəsti arvad belə bir şey də edirdi. Məsələn, baxırdı arvada arxadan, əgər arvad kökəlibsə, oğlu olacaq, arığdısa qızı olacaq. Uşağ anadan olanda onun ciftindən bilinirdi ki, onun gələn dəfə uşağı oğlan olacaq, ya qız. Sonsuzluğu da malicə edirdilər onlar. Onda sonsuzluq da çox az idi. Deyərdi, neçə ildən sora istiyərsən uşağın olsun? Deyərdim, əşi, dayan e bir, cəhənnəm olsun. Bir az keçsin. Deyerdi, onda əlini üç dəfə yorğana qoy. Üc ildən sonra olsun uşağın. Gör! Həmin o çilədə Allah qa­dına o qədər hikmət verib, onu qarışdırır ki, yəni yorğanı, üç ildən sora uşağı olsun. Üc ildən sora da uşağ olurdu. İnama bax da! Elə bil pendiri pıçağ kəsirdi. Elə də olurdu.
* * *

Xalq arasında bizə ƏBƏ MAMA deyillər.
* * *

Gəlin ağrını çəkir, çəkir, sora baxıram görürəm hə bi barmağ açılış, iki barmağ açılış. Üşdə gəlir, uşağ doğulur.

Gör sənə nə deyirəm. Bibimnən öyrənmişəm, bilirsüz də əslındə birincı normalda uşağ başdan gəlməlidi. Bibim məş­hur həbəçi idi. Onnan örgənmişdim ki, birinci qol gələndə, gəlini salardılar palaza. Adyalın arasına, yellədərdilər. Qol gəlir axı. 3 nəfər bi yannan, 3 nəfər də bi yannan, yelləncəy ki­mi. Sora da körpə kimi iməklədərdilər ki, uşağ dönsün.
* * *

Uşağ çətin doğulanda əllərimi bütün yağliyardım, çim yağ eliyərdim, nehrə yağı ilə, bi də qadının matkasını da yağ­lıyardım ki, uşağ şıppıltlynan çıxardı. Uşağ elə rahat olardı heç gəlinin urfu da inciməzdi. Düz bi kilo yağ işdədirdim hər dəfə.
* * *

Deməy, bırda bi qonşumuz var, gəlinin uşağı tərş gəlir­di. Apardılar Bakıya. Bakıda demişdilər ki, cərrahiyə elə­mə­liyük də. Gətirdilər bıra mən onu 3 günə döndərdim. Getmişdi orda həkimlər məəttəl qalmışdı. Demişdilər, o arvadı gətirün bıra biznən işdəsin.

Uşağın dalınca ikinci uşağın qız, ya da oğlan olacağını ciftdən bilirdim. Onu kəsəndə bilirdim ki, qız olacax, ya da oğlan.
* * *

Bi dəfə belə bi şey oldu. Biri kətdə uşağ doğurdu, uşağ da ölü düşurdü. Arvad başına gözünə çırpır ki, mən niyə tut­dum axı bunu. Məni gətdilər. Vay uşağ boğuldu. Baş suyu get­mişdi uşağın boğazına. Onu tutdum, dedim kəsmiyün hələ göbəyin. Qoymadım kəsməyə. Onu mən aylıltdım. Gördüm uşağ gömgöy oldu. Onun göbəyinin ciyəsini sığalladım, sığal­ladım. Sora gəncə var ha yaylığ. Onun qırağı ipəydür axı, on­nan kəsdim, 3-4 yerdən bağladım göbəgin. Özdə mən göbəgi uzun bağlıyıram. Birdən qanaxma verər. Sora kəsdim uzun sax­ladım göbəgin. Dibdən kəsiləndə gələcəyinə uşağ qrija olır.
* * *

Uşağ olur, ananın bədəni onu sıxır axı çıxanda, ona görə əlimi salıram o uşağın ağzına, bı iki dənə yanağını basıram içəridən. Sora bəliyirəm. Onda uşağ məməni yaxşı tutur.
* * *

Bu qədər uşağ tutmuşam, nə indiyə qədər öləni olub, nə bi dənə qanaxma olub.
* * *

Uşağ doğulannan sora göbək ki kəsildi, o uşağa mütləq yağ uddururdum. Təzə doğulan uşağın birinci qarnınnan qır gəlir axı. Ona görə də verirdim ki, mədə bağırsağını təmiz­də­sün. Sora ana da öz saçıynan sifətini silir ki, üzündə nə ləkə zad varsa hamısını aparsıın.
* * *

Uşağ altı günnüg olanda, onun şeşəsini gözətdiyərdilər. Uşağ qoy ölməsin bı gecə. Şeşə gələr vurar uşağı. Gətirərdilər yun darağı var haaa, yağı vurardılar çörəgə. Həmin o darağ var ha, o çörəgi sancardılar o darğın üstünə ki, şeşə gələndə qoy o yağa batsın. Sora uşağın bədəninə sancağ sancırdılar, ba­şı­nın altına pıçağ qoyullar. Uşağın yatdığı beşiyin altına, ka­sada yumurta qoyllar suyun içində, şış, balta, bi də sancağ uşa­ğın üssündə bi də üzərriy yandırıb, qarasın vurullar ki, hə­mən günü ona heç nə olmasın. Səhəri günü isə yumurtanı vırıb sındırıllar, bılar adətdəndi.
* * *

Şeşə xəstəliyi vardı, ele indi də var. Rəhmətlik Əzizin arvadı azad olmuşdu, şəhərdən gəlmişdi bura. Mən səkkizinci sinfi qutarıb işdiyirdim, sağıcı işdiyirdim, ordan gəlirdim mək­təbə. İndi saat on bir olardı, gecə gəlirdim. Uşax başladı qışqırmağa, o qədər qışqırdı, qışqırdı, getdim Balaş babama dua yazdırdım.

Dedi:

– Bunun vaxtı kecib, kimsə gecə vaxtı yatağından kecib gəlib, uşağı şeşə tutub.
* * *

Uşağın yanına zəncir qoyurlar ki, uşağa cin, şeytan to­xun­masın. Yumurta gözdəymə, nəzərçündür. Qoyurlar ki, uşa­­ğa göz, nəzər dəyməsin. Uşağın onu ki çıxdı, elə bil onun çiləsi çıxdı. Ama yenə onu çox görmüşəm belə, evimizdə qo­rumaq lazımdır. Qırx bizim ata-baba qanunlarımızdı, imam­lar­dan qalmadı.
* * *

Saman buğu deyilən bir dərman da var. Demək, heyvan yeyən ot var-saman var ha, onu yığıram bi qaba, ya toyuğun zi­li, nəcisi də, onu yığıb turş ayranda qaynadıram, ya da atın po­xunu turş ayranda qaynadıb onun buğuna verərdim gəlini. Yəni tökərdim vedrəyə, belinə ədyal bükərdim, oturardı o vedrənin üstünə. Onnan da turbaları açılır. Tutulan turbaların dərmanıdı.

Bi dəfə inəg vırdı, arvadın qarnın cırdı dağda. Bağır­sağ­lar çıxdı, töküldü. Deməg, həmən gəncəynən, yaylığnan, onun qırağıynan, qıyığnan onu tikdim. Bi qarış cırığı tikdim. Dağın başı, həkim yox. İpək sapı keçirtdim o qıyığa, başdadım tikməğə. Onnan da sağaldı.
* * *

Lerikdə bu saman buğuna çilədağı – (ot bitkisidi, əsa­sən türkəçarədə dərman kimi də istifadə olunur) deyillər, bi kilo çilədağı, bi kilo quyruğ. Onnan dərman dü­zəlt­mişəm. Malicə eləmişəm. Uşağı olmıyanda heyvanı kə­sər­dilər, isti-isti onun içinə gəlini salardılar, təpədən dırnağaçan, bi dənə başı qalır çöldə. Samanın buğuna verərdilər. Ona ye­mək ve­rər­dilər ki, ürəyi üzülməsin. Yarım saat, bi saat qalardı orda. O da elə tərriyərdi ki, su içindəki kimi. O tərrədi, tez zən­cə­filli xəşili-zadı verdilər, yedi durdu. Tez belin, qarnın-za­dın bağladılar. Soyuğ qətiyyən olmaz. Bi-iki gün yorğan döşəydə qalmalıydı.
* * *

Qadının iki turbalığı var. Biri uşağ tələb eliyir, birı kişi. Onun da altında matka var. Turbalığlar soyuğladı, matka uşağ götürmür.
* * *

Yeri qazırdım, ot qalıyırdım, sönürdü, külü qalırdı. Am­ma yeri isti olurdu da. Yendələşi isti eliyillər, qadını lüt uza­dırdım ora. Sora yendələşnən örtürdüm üstünü. Sora tərriyir orda. Bu, bədənin vasplenisin götürməkçündü də.
* * *

Uşağ qızdırmadan yananda, pörtdənəndə, keçinin bala­sı­nı kəsirdüy, elə qannı-qoxlu uşağı salırduğ ora-dərisinə. O uşağın qızması onnan da kəsir.
* * *

Mənim işimdə belə şey olub, uşağ keçinəndə, bı əmgəyi var ha. Ordan bi balaca çərtmişəm, qara qurum qan çıxıb onnan da uşax ayılıb. Soğanı da ağzımda çeyniyib basardım həmin yerə. Uşağ ayılardı. Bunu həm də uşağı sudurqa tutan­da eliyirdim. Birda bi qonşu var, yayda uşağı sudurqa keçirt­di, aman Allah, haray düşdü ki, uşağ öldü. Dedim, az nə haray salmısüz. Tez uşağı götürdüm, soğanı çeynədim tökdüm bur­nuna, bi də əmgəy hissəsinnən saçının tükünü yondum, yon­dum. Uşağ özünə gəldi.
* * *

Məsələn, qadının vasplennisi varsa, onu daxildən malicə eliyirdim. Ya da 8-10 illərnən uşağı olmıyannar var idi ye. Ola­ra o vaxt indiki kimi bı tampon nədi onnan qoyurdum. Demək, 0,5 kq çilədağının (bitkinin adıdı) kökiynən bi az quyruğu əzirdim, qarışdırırdım bir-birinə. Olur qatı maz kimi məhlul. Sora onu yumru-yumru qoz kimi eliyirdim, diri qoyu­nun üstünnən yun çəkib çıxardırdım bi çəngə. Bircə-bircə o qoz kimiləri içinə qalın sap kimi qoyub bükürdüm o yuna. Sap ucunda mütləq görükməlidi ki, onu qoyannan sora o sapdan tutub dartıb çıxardırsan. 15 dənə eliyirdim, gündə bi də­nəsini qoyurdum. Elə bil bu gün qoyurdum, sabah onu çı­xardırdım, o birisini qoyurdum. Səhər gəlir o birini, belə-belə 15 gün tamam olurdu. Amma o müddətdə mütləq isti geyin­mək, isti hamamda olmağ lazım idi.

Sora da əl mənnən, səbəb Allahdan övladı olurdu. Hər həbəçinin öz üsülü var idi. Saman bığı deliyən usul var idi, dəriyə salma var idi. Əgər bu malıcədən sora uşağ olmasaydı, onda demək kişidədi prablem. Onu da arvadına deyirdim ki, get ərinçün zəncəfilnən darçını, yelduzu, ulumcan-bıları əz, sora tök 3-4 kq təmiz bala, qarışdırırsan, ver kişiyə, onu hər səhər acqarına bi qaşığ yesin. Bi də bunnan yanaşı qozun içini də elə düzəldib yeyirdilər.