Mashinasozlik materiallari 6-Mavzu: Xotiraga EGA bo’lgan materiallar

Juda puxta cho‘yanlarning mexanik xossalari 
Juda puxta cho‘yanlar
mexanik xossalari bo‘yicha po’latlarga yaqin turadi. 
Ulardan tirsakli vallar, iskanalar, metallurgiya sanoati uchun jo‘valash 
uskunalarining vallarini tayyorlashda foydalaniladi. 
Maxsus legirlangan cho‘yanlar.
Legirlovchi elementlar cho‘yan strukturasiga, 
undagi grafit shakliga va o’lchamlariga ta’sir ko‘rsatadi. Cho‘yan tarkibiga 
legirlovchi elementlar qo‘shish orqali ishqalanishga chidamli, korroziyabardosh va 
olovbardosh qotishmalar olish mumkin. Abraziv muhitda ishlaydigan ishqalanishga 
chidamli cho‘yanlar olish uchun ular 
nikel
(3,5-5%) va 
xrom 
(0,8%), titan, mis, 
vanadiy, molibden kabi elementlar bilan qo‘shimcha ravishda legirlanadi. Bunday 
materiallar ishqalanish juftliklarida moysiz ishlay oladi. Ulardan tormoz 
kolodkalari, harakatni uzatish vositalari va silindr gilzasi kabi avtomobil detallari 
yasaladi. AЧС1, AЧС5, AЧB1, AЧK2 markali tarkibida xrom miqdori ko‘p bo’lgan 
cho‘yanlardan qattiq materiallarni maydalaydigan uskunalar, AЧC2 cho‘yanidan 
abraziv muhitda katta kuchlanish ostida ishlaydigan tegirmon uskunalari 
tayyorlanadi. 
Legirlangan olovbardosh ЖЧX2, ЖЧX3 cho‘yanlaridan metallurgiya, sanoatida 
ishlatiladigan aglomerat mashinalarining kolosniklari, kimyoviy muhitda 
ishlaydigan korroziyabardosh uskunalar detallari va quvurlari ishlab chiqariladi. 
ЖЧX2 600°C, ЖЧX3 700°C, ЖЧX, ЖЧЮ2ХШ 750°C, ЖЧX16 900°C va 
ЖЧЮ22Ш cho‘yanlari 1100°C haroratda ham o‘z xossalarini yo‘qotmasdan 
ishlay oladi. Bunday cho‘yanlar metallurgiya sanoatida pech armaturalari, 
metallni yupqa jo‘valaydigan uskunalarning detallari, shisha ishlab chiqarish 
sanoati uskunalari tayyorlashda ishlatiladi
. 

---

Choʻyanlar temir rudalari va polimetall rudalaridan metallurgiya pechlari (domna 
pechi, elektr pechlar) da ishlab chiqariladi. Pechlarda kulrang va oq Choʻyan lardan 
tashqari, ferroqotishmalar deb ataladigan Choʻyanlar x. am olinadi; bunday 
Choʻyanlar tarkibida kremniy va marganes miqdori odatdagi Choʻyan lardagiga 
qaraganda ancha koʻp boʻladi. 
Mashinasozlikda Choʻyanning quyidagi turlari katta ahamiyatga ega. Alyuminiy 
Choʻyan — tarkibida alyuminiy miqdori koʻp boʻlgan Choʻyan, u olovbardosh va 
korroziyabardosh, elektrotexnikada magnitmas material sifatida ishlatiladi. Antifri 
ksion Choʻyan — yeyilishga chidamli Choʻyan, podshipniklar va b. ishqalanuvchi 
detallar tayyorlash uchuy ishlatiladi. I yee i qbardosh Choʻyan — tra koʻtarilganda 
mustahkamligi uncha pasaymaydi; yukrri trada ishlaydigan Choʻyan armaturalar va 
b. buyumlar tayyorlash uchun ishlatiladi. Olovbardosh Choʻyan — yuqori tralarda 
oksidlanishga yaxshi qarshilik koʻrsatadi; bu xossa unga koʻproq miqdorda xrom 
qoʻshish yoʻli bilan hosil qilinadi, 1100°S gacha trada ishlaydigan detallar 
tayyorlash uchun ishlatiladi. 
Cho’yan eng keng tarqalgan uglerod bo'lmagan temir quyma material bo'lib, uning 
tarkibida 2% dan ortiq uglerod, 4,5% gacha kremniy, 1,5% gacha marganets, 1,8% 
gacha fosfor va 0,08% oltingugurt bor. Amalda, 3 ÷ 3,5% uglerod bo'lgan quyma 
dazmollar ishlatiladi. 
Cho’yan yuqori quyma xususiyatlarga ega, shuning uchun quyish jarayonida 
strukturaviy material sifatida keng qo'llaniladi. Kesish orqali yaxshi ishlov beriladi. 
Oddiy rulmanlar past ishqalanish koeffitsientiga ega bo'lgan cho’yandan yasalgan. 
Sifat ko'rsatkichlari bo'yicha maxsus ishlangan cho’yan (yuqori quvvatli) quyma 
po'lat va soxta po'lat bilan muvaffaqiyatli raqobatlashadi. 
Cho’yanning etarli darajada mustahkamligi va yuqori kırılganlığı, tarkibida grafit 
shaklida katta uglerodli qo'shimchalar mavjudligi bilan izohlanadi. 
Eritilgan temirga oz miqdordagi magniy va seriyning qo'shilishi grafit shaklini 
o'zgartirdi, u sharsimon bo'lib qoldi. Temir temir kuchga kirdi va mo'rtlikni yo'qotdi. 
Bunday cho’yan (u yuqori quvvat deb ataladi) sifat jihatidan tarkibiy uglerod 
po'latlaridan kam emas. Ushbu cho’yandan yasalgan qismlarning chidamliligi 
deyarli uch baravar oshdi. 
Cho’yan tarkibidagi uglerod kimyoviy birikma shaklida bo'lishi mumkin - tsementit 
(bunday cho’yan oq deb ataladi) yoki qisman yoki to'liq erkin holatda grafit shaklida 
- (bunday cho’yan kul rang deb ataladi). 
Cho’yan metall asosdan (perlit, ferrit) va grafitning metall bo'lmagan 
qo'shilishlaridan iborat. Ular asosan grafit qo'shimchalari shaklida farqlanadi. Oq 
cho’yandan foydalanish cheklangan. Sirt qatlamining kuchayishini talab qiladigan 
ba'zi quyma oqartirilgan cho’yandan qilingan. Uning sirt qatlami oq cho’yandan va 
kulrang yadrodan iborat. Oqartirilgan qatlamning kattaligi va qattiqligi cho’yanning 
kimyoviy tarkibini va quyma qotish tezligini o'zgartirish orqali boshqariladi. 

---

6.3-jadval.