Mashinasozlik texnologiyasi

2-mavzu: Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asoslari. ekologik omillar va 
qonuniyatlar  
Reja: 
1. Tashqi muhit omillari va ularning organizmlarga ta’siri 
2. Ekosistemalar, ularning tarkibi va strukturasi 
3. Populyatsiya va biotsenoz tushunchasi 
4. Ekologik qonuniyatlar 
 
 
Ekologik  omillar
 —  atrof  muhitning  organizmlar  faoliyatiga  oʻziga  xos  taʼsir 
etuvchi  maʼlum  sharoitlari  va  elementlari  majmui.  Ekologik  omillar  2  katta 
guruh —  abiotik  omillar  va  biotik  omillarta  boʻlinadi.  Ekologiyada  „cheklovchi 
omillar“  tushunchasi  ham  mavjud,  ular  tarkibiga  organizmlar  mavjudligi  va 
rivojlanishini cheklovchi har qanday omilni kiritish mumkin. 
Tirik  organizmlarga  taʼsir  etuvchi  muhitning  har  qanday  boʻlaklari  ekologik 
omillar deyiladi. 
Muhit —  quruqlik,  suv,  havo  va  yer  osti  qismlaridan  iborat.  Tashqi  muhit 
tushunchasidan  tashqari  yashash  sharoitlari  degan  tushuncha  ham  mavjud  boʻlib, 
bu  tushunchaga  organizmning  yashashi  uchun  zarur  boʻlgan  elementlar  yoki 
omillardan  yorugʻlik,  issiqlik,  suv,  oziqlanish  va  shu  kabilar  kiradi.  1933-yilda 
D.N.Kashkarov  muhit  omillarini  3  guruh  (iqlim,  edafik  va  biotik)ga  boʻladi. 
Keyinchalik 1950-yilda Alyoxin ekologik omillarni iqlim, edafik, orografik, biotik, 
antropogen va tarixiy guruhlarga ajratib oʻrganishni taklif qiladi. 
Ekologik omillar 3 ta asosiy guruhga boʻlinadi: 
1. Abiotik omillar — anorganik tabiat sharoitining yoki oʻlik tabiatning yigʻindisi. 
Bularga harorat, yorugʻlik, namlik, suv, tuproq, relyef kiradi. 
2. Biotik omillar: Bunga tirik tabiat elementlari (tirik organizmlarning bir-biriga va 
yashash  muhitiga  taʼsiri)  kiradi.  Biotik  omillar  fitogen  va  zoogen  omillarga 
boʻlinadi.  Fitogen  omillar  deganda  yuksak  va  tuban  oʻsimliklarning  organizmga 
taʼsiri  eʼtiborga  olinsa,  zoogen  omillar  deganda  esa  organizmga  barcha 
hayvonlarning taʼsiri nazarda tutiladi. 
3.  Antropogen  omillar —  bu  inson  faoliyati  bilan  bogʻliq  boʻlgan  omillar,  yaʼni 
odamlarning  oʻsimlik  va  hayvon  turlari  yoki  ular  guruhlarining  tuzilishiga 
koʻrsatgan taʼsiridir. Tirik organizmlarga juda koʻp omillar taʼsir koʻrsatadi. 
Ana  shu  omillarning  ayrim  organizmlarga  koʻrsatgan  taʼsiri  natijasi  esa  xilma-
xildir.  Omilning  organizm  hayoti  uchun  eng  qulay  darajasi —  optimal  daraja 
deyiladi. Har qanday  ekologik  omillarning  eng  yuqori darajasi  maksimum  va  eng 
qoʻyi darajasi minimum boʻladi. Tabiiyki, har bir tirik organizm uchun u yoki bu 

---

24 
 
ekologik omilning oʻz maksimumi, minimumi va optimumi boʻladi. Chunonchi, uy 
pashshasi  7°  dan  0°  gacha  yashashi  mumkin.  Ular  uchun  yashashning  optimum 
darajasi  36—40°  ni  tashkil  etadi.  Shuniham  taʼkidlash  zarurki,  ekologik  omillar 
organizmlarga kompleks taʼsir etgandagina ular yuqori natija beradi. 
Ekalogiya omillarning organizmlarga tasiri 
 Mavjud  bolgan  hayvonlar,  osmliklar  hamda  hayot  kechirayotgan  boshqa 
organizmlar yoki jonzotlar soninig serobligi va geografik tarqalishiga bevosita yoki 
babosits tasir korsatuvchi har qanday tashqi omillar Ekalogik omillar deb ataladi  
 Oz  tabiatiga  kora,  shunigdek,  tirik  organizmlarga  korsatadigan  tasiri  boyicha 
Ekalogik omillar juda xilma –xildir. Muxitningf barcha omili sharli ravishda uchta 
katta guruxga ajratiladi. Bular abiotik, biotic va antropogen omillardir 
Abiotik omillar- bu notirik tabiat omillaridir 
 Iqlimie omilla: quyosh nu ri, harorat, havo namligi 
Maxalliy  omilla:  relef,  tu  proq  xossalari,  shorlik,  oqim  shamol,  radiatsiyava 
boshqala 
I-Abiotik omillar 
Yoruglik.  Iqlim  eng  abbalo,  kuyosh  nuriga  bogliq.  Quyosh  nuri  osimliklarning 
fizologik funksiyasi, tuzulishi osish va rivojlanish tezligiga turli darajada( meyorie, 
kuchli, kuchsiz)  tasir  korsatadi.  Quyosh  nurining  biologik  tasiri  jadalligi, spectral 
tarkibi fsalie va kunlik davriligi bilan belgilanadi  
 Bunday nurlanish asosie qismini atmosferani ning yuqori qismida joylashkan ozod 
katlami tutib oladi  
 Infraqizil nurlar ___ issiqlik energiya manbai. Ammo uni inson va haebonlar kora 
olmaydi. Ularni organizm toqnmalari juda yaxshi yutadi. bu esa ularning qizishiga 
sabab boladi  
.  Quyosh  energiyasi  yoryglik  tartibi  (rejimi)ni  yaratadi  erning  aelanishi  bilan 
bogliq  holda  yoruglnk  tartibi  aniq  kunlik  va  mavsumiy  davrilikka  ega.  Kecha  va 
kunduzning  malum  davomiligining  davriy  ozgarishi  natijasida  organizmning 
yoritishning  sutkalik tartibiga  reaksiyasi  Fotodavrilik  deyiladi yoritganlik  darajasi 
ham juda katta amaliyotga ega osmlnklarning soyada yoki yoruglik tasirida osishi 
(sharoitlar )ga karab bir necha guruhga ajratiladi 
Mavsumiy  maros  ___  organizmning  yil  fasillar  ozgarishiga  reaksiyasiga  bolib,  u 
fotodavrilik  bilan  tartibiga  solinadi.  Masalan,  kuznnnig  qisqa  kunlari  boshlanishi 
bilanoq osmliklarning moslashuv xususiyati  
Harorat  ___  hayotiy  jarayonlarni  cheklovchi  muxim  omillardan  biri.  Organizmda 
barcha hayotiy jarayonlarni byigilashda harorat asosiy omniiardan biridir 
Namlik. Erda barchaOrganizm mavjut dolishining zaruriy sharti suvning borligidir. 
U  hujayralar  hayotie  faoliyatinig  barcha  jarayonlarida  nihoyatda  muxim  rol 
oynaedi.  Zero,  suvsiz  hayot  bolmaydi.  Namlik  tushunchasi  yomgir,  suv,  tuman, 
qod, qirov muz bilan bogliq holda tushuntiriladi  
Tuproq __ erning govak, unimdor yuza qatlamn tuproq deyiladi  
Tuproq  koplab  mikroorganizm  va  haevonlar  uchun  yashash  muxiti  hisoblanadi, 
shuningdek  unda  osmliklarning  ildizlari  va  zamburuglarning  giflari  ildiz  otadi 
Tuproqda  yashovchilar  uchun  uning  tuzulishini  kimyoviy  tarkibi  namlik  oziq 
moddalarning mavjudligi birinchi darajali omillar hisoblanadi  

---

25 
 
 
Tuproqda  turli  osimliklardan  tashqari  bakteriyalar  zamburuglar,  sodda  hayvonlar 
chuvalchanglar boynm oyoqlilar va boshqalar keng tarqalgan  
Havo__  atmocferadagi  gazlar  aralashmasi  havo  qatlamini  tashkil  etgan.  havo 
qatlamining balandligiga qarab uning tarkibi va zichligi ozuarib boradi. Havo  
Hayvonva organizmlar uchun nafaqat yashash muxiti, balki ekalogik omil sifatida 
ham ahamiyatlidir- 
Havo-atmocferani  tashkil  etgan  muxitning  muxim  omili.  Uning  kimyoviy  tarkibi 
erning evalutsyasi jarayoni kechishida tashkil topgan. Havo tarkibida 78, 08% azot, 
20,  95%  kislarod,  0,  93%  argon,  26%  suv  buglari  mavjud.  hayvonlar  uchun 
yashash  muxitining  asosie  elementi  -  kislorod,  erda  kislorod  yaratuvchi  yagona 
manba  __  yashil  osimlikdir  kislarodni  osimlik  fotosentes  jarayonida.  kislorodsiz 
yonish yoq metalni eritib, koplab kimyoviy birikmalarni sanoat yoli bilan olib xam 
bolmaydi.  
Ammo  atmosferaning  sanoat  chiqindilari,  transport  vositalaridan  chiqqan  zaxarli 
gazlar bilan ifloslanishi havoda uglerod dioksidi, sero vodorod, oltingugurt oksidi, 
azod oksidi, uglerod oksidi, miqdorini kopaeishiga olib keladi. Bu esa atrof muxit 
holatigagina emas, balki kishlar salomatligiga ham salbiy tasir korsatadi  
 Relef-  bu  tashqi  korinishi,  kattaligi,  yuzaga  kelishi,  yoshi  va  ruvojlanish  tarixi 
boecha har xil er sirtini shakillantirish majbuidir. Relef iqlimnning shakillanishiga 
tasir qiladi, daryolar oqimi yonalish va xarakteri unga bogliq. Osmlik va haybonot 
olami tarqalishi hususiyatlari u bilan chambarchas boglangan  
 
2 Biotik omillar 
 Ekalogik  ozaro  tasirlar  odatda,  nihoyatda  murakkab  xarakterga  ega  bolib  koplab 
omillarga  bogliq  va  turli  sharoitlarga  har  xil  kechadi.  Shuning  uchun  ekalogik 
ozaro tasirlarning oqibatlarini oidndan bilib bolmaedi  
 Nkki  turning  ancha  mustahkam  ozaro  foydali  aloqalar  (+  +)  mutualizm  deyiladi. 
Bunday ozaro foydali aloqada har nkkala turning nshtirok etishi shartdir. Har ikki 
organism  uchun  foydali  hisoblabgan  bundae  ozaro  munosabatlar  simbiotik 
munosabatlar  deb  nomlanadi.  Masalan  changlanuvchi  osmliklar  hosil  qilishga 
bogliq,  meva  va  uruglar  tarqatuvchi  hasharotlarning  ozaro  aloqasi  bunga  misol 
bola oladi  
 Bir  tur  boshqasiga  zarar  ham,  foeda  ham  ozi  ham  foeda  ustunlikka  ega  bolsa, 
bundae  ozaro  munosabatlbaar  shakli  kommensalizim  (+  0)  deb  ataiadi.  masalan 
akulalar  terisiga  yopisib  olib.  uda  oziqa  qoldiqlari  bilan  hayot  kechiruvchilar 
kirilipala,  shuningdek,  baliqlar  terisiga  yopishib  yashovshi  gidroid  poliplar  va 
boshqa haevon ortasidagi munosabatlar ealatish mumkun  
 Nkki  tur  uchun  90ham  zararli  raqobat  (  -  -  )  deyiladi  raqobat  oziqasi,  yuashash 
joyi yaqin bolgan turlar ortasida yuzaga keladi raqobat turlar ichida yoki turlararo 
bolishi mumkin Tur nchidagi kurashlar kuchli boladi  
Yirtqichlik  (  +  -)  organizmlar  ozaro  munosabatlarining  keng  tarqalgan  turidir. 
Bunda bir tur vakillari nkkinchi tur vakillarini yoq qiladi, yana eb qoyadi  
Parazitizm  (+-)  -  shunday  biotic  munosabatki,  bunda  bir  turdagi  organism 
(parazit)lar  boshqa  turdagi  organism  (  xojayini  )ning  toqimalari  yoki  oziq 

---

26 
 
moddalari xisobiga yashaydi. P arazitim yirtqichdan farqli olaroq papazit organism 
- xojaenini darxol oldirmaydi  
 
3 Antropogen omillar 
 Hozirgi  vaqtda  antropogen  (yunoncha  “antropos-  insul”)  tirik  organism  bevosita 
va  bilvosita  tasir  etib  ularni  yashash  sharoitini  ozgartirib,  qurilib  ketishiga  sabab 
bolmoqda.  Insonning  faoliyati tufaeli  er  yuzada koplab osnmlik va hayvon turlari 
yoqolib  ketdi  Million  –  million  yillar  davomida  shakillanib,  tarkib  topgan  dunyo 
manzarasini  inson  bir  necha  on  yilliklar  davomnda  beqiyos  darajada  ozgartirib 
yuboradi. Abiotik omillar quyidagi omillarga bo’linadi.  
1. Iqlim omillari.  
2. Tuproq omillari.  
3. Topografik omillar.  
 
Iqlim omillari quyidagilarga bo’linadi. .  
a. Harorat.  
b. Yoruqlik.  
c. Namlik.