Mashinasozlik texnologiyasi

cheklovchi 
omil
 
(limitiruyuщiy  faktor)  deyiladi.  Organizmlarga  ta’sir  qiluvchi  omillarning  bittasi 
cheklovchi omil bo’lishi mumkin. Chunonchi, hayvonlar va o’simliklarning shimol 
tomonga  qarab  tarqalishi  issiqlikning  yetishmasligi  natijasida  janubga  tarqalishi 
esa,  namlikning  yetishmasligi  tufayli  kechadi.  Demak,  organizmlarning  shimolga 
tarqalishida  cheklovchi  omil  bo’lib  harorat  hisoblansa,  aksincha,  janub  tomonga 
tarqalishida esa cheklovchi omil bu namlikdir. 
Omilning  faqatgina  yetishmasligigina  emas,  balki  ortiqchaligi  ham  cheklovchi 
ta’sir  ko’rsatishi  mumkin.  Ekologik  omillarni  o’rganish  sohasida 
Yu.Libix
  ko’p 
tajribalar o’tkazdi. Uning yozishicha (1840) ekinlarning hosildorligi ko’pincha ular 
uchun  ko’p  kerak  bo’lgan  elementlar  (SO
2
  yoki  N
2
O)  bilan  cheklanmaydi, 
aksincha  tuproqda  kam  uchraydigan  va  o’simliklar  uchun  juda  kam  miqdorda 
kerak bo’lgan elementlar bilan cheklanadi. Demak, o’simliklarning o’sishi tuproq 
tarkibida minimum miqdorda uchraydigan elementga (masalan, rux) bog’liq degan 
xulosa  Libixning 
"Minimum  qonuni"
  deb  yuritiladi.  Libixning  ko’rsatishicha  u 
yoki  bu  omillarning  yetishmasligigina  emas,  balki  issiqlik,  yorug’lik  va  suv  kabi 
omillarning ortiqchaligi ham cheklovchi omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. 
U yoki bu turning yashash imkoniyati bo’lgan ma’lum bir omilning o’zgaruvchan 
chegarasi 
tolerantlik
 deyiladi. 
Ba’zi  bir  organizmlarning  tolerantlik  xususiyati  ma’lum  bir  omilga  nisbatan 
chegaralangan  bo’lsa,  boshqa  xil  omilga  nisbatan  esa  keng  doirada  bo’lishi 
mumkin.  Masalan uy  pashshasi  (chivini) 7  °S  dan  to  50  °S issiqlikkacha  bardosh 
berib  yashashi  mumkin.  Uning  tolerantlik  chegarasi  keng.  Bunday  organizmlarni 
e
vriterm
 organizmlar deyiladi. Boshqa xil organizmlarning tolerantlik chegarasi tor 
bo’lishi mumkin, ularni 
stenoterm
 organizmlar deyiladi. Tolerantlik qonunini 1913 
yilda 
V.Shelford
 (Shelford, 1913) asoslab bergan. Bu qonunga muvofiq maksimum 
chegaralovchi  omillarning  ta’siri  minimum  chegaralovchi  omillar  ta’siri  bilan bir 
xildir. 
"
Tolerantlik
" qonunini to’ldiruvchi omillar nimalardan iborat? 
1.  Organizmlar  bir  omilga  nisbatan  keng  diapazonli  tolerantlikka  ega  bo’lsalar 
ikkinchi omilga nisbatan ularda tolerantlik diapazoni tor bo’ladi. 
2. Keng tolerantlikka ega bo’lgan organizmlar yer yuzida keng tarqalgan. 

---

29 
 
3. Tur uchun sharoit birorta  ekologik omilga nisbatan optimal  darajada bo’lmasa, 
shu  turning  boshqa  xil  ekologik  omillarga  nisbatan  tolerantlik  diapazoni  tor 
bo’ladi.  Masalan,  g’allasimon  ekinlar  uchun  azot  yetishmasa  ularning 
qurg’oqchilikka chidamlilik xususiyati pasayadi. 
4.  Organizmlarning  ko’payish  davri  noziq  bo’lib,  bu  davrda  ko’pchilik  ekologik 
omillar organizm uchun cheklovchi omil ham bo’lishi mumkin.  
Masalan,  voyaga  yetgan  sarv  daraxti  suvda  ham,  quruqlikda  ham  yashashi 
mumkin, biroq u namlik yetarli bo’lgan, suv ko’llamagan joylardagina ko’payish 
imkoniyatiga ega. 
Turning  tabiatda  yashashi  uchun  kerak  bo’lgan  barcha  tashqi  muhit  omillari 
yig’indisi  e
kologik  taxmon
  (burchak)  deyiladi.  Ko’pincha  bu  atama  ikkita  yaqin 
turlarning o’zaro munosabatini kuzatishda qo’llaniladi. Ekologik taxmon atamasini 
1917  yilda  Dj.Grinnel  turlarning  kenglikda  tarqalish  tavsifi  uchun  qo’llagan  edi. 
Ekologik  taxmon  yashash  joyi  atamasiga  yaqin  tushunchadir.  Keyinchalik  1927 
yilda 
Ch.Elton
  ekologik  taxmon  turning  jamoadagi  holati  deb  aniqladi  va  bu 
holatda  eng  muhimi  ularning,  ya’ni  turlarning  bir-birlari  bilan  trofik  bog’lanishi 
ekanligini qayd qildi.   
Turning  ekologik  o’rni  (Dj.Grinnell)  deganda,  ma’lum  bir  turning  barcha  abiotik 
va biotik omillar majmuiga bo’lgan munosabatini, ya’ni hamjamoada tutgan o’rni 
tushuniladi.  
Ch.Elton
  esa  ushbu  tushunchaning  funksional  tomoniga  alohida  e’tibor  bergan. 
Ekotizimdagi  turning  faoliyati  asosan  oziqlanishdan  bo’lgani  uchun  ekologik 
taxmonni oziqa taxmon deyish ham mumkin. Tabiatda populyasiyalarga  xilma-xil 
abiotik va biotik omillar ta’sir etib turadi. Shuning uchun ekologik taxmon iqlim, 
trofik, edafik va boshqa xususiy shakllarga ajratiladi.  
Ћayvonlar  orasida  o’simliklarga  nisbatan  ekologik  taxmon  yaxshi  ifodalangan. 
Ammo  biogeosenozlarda  o’simliklar  ham  ekologik  taxmonga  ega.  O’simliklarda 
ekologik  taxmonga  ajratish  belgilari  quyidagilar  hisoblanadi:  turning  har  xil 
balandlikda  bo’lishi,  ildizlarning  tuproqning  turli  qatlamlariga  kirib  borishi,  turli 
vaqtlarda  gullashi,  changlatuvchilarning  xilma-xilligi,  namlik  va  boshqalarga 
munosabatining o’zgacha bo’lishi kabilardir. 
Dasht va cho’l biogeosinozlarida yirik va  mayda sut emizuvchilar o’t o’simliklar 
bilan  oziqlanadi.  Bular  tuyoqlilar  (otlar,  qo’ylar,  antilopalar,  sayg’oqlar)  va 
kemiruvchilar  (sug’urlar,  yumronqoziqlar,  sichqonsimonlarning  ko’pchilik 
vakillari).  Ularning  hammasi  biogeosenozda  bitta  funksional  guruh,  ya’ni  o’txo’r 
hayvonlarni tashkil etadi.  
Kuzatishlar  shuni  ko’rsatadiki,  o’simlik  massasini  iste’mol  qilishda  ularning  roli 
bir  xil  emas,  balki  ular  oziqlanish  uchun  o’simlik  qoplamining  turli  tarkibiy 
qismlaridan  foydalanadi.  Yirik  tuyoqlilar  to’yimli,  nisbatan  baland  bo’yli 
o’simliklardan  oziqa  oladi.  Shu  yerda  yashovchi  sug’urlar  tuyoqlilarning  ketidan 
ular yemagan siyrak va ezilgan o’tlarni iste’mol qiladi. Nisbatan mayda hayvonlar 
hisoblangan yumronqoziqlar esa, tuyoqlilar, sug’urlardan o’simliklarni yig’adilar. 
Shunday qilib, hamjamoa hosil qiluvchi uch guruhdagi o’txo’r hayvonlar o’rtasida 
o’simliklar  qoplami  biomassasidan  foydalanishda  funksiyalarning  bo’lib  olinishi 
kuzatiladi va ushbu hayvonlar o’rtasida raqobat bo’lmaydi. 

---

30 
 
V.N.Beklyamishev
  tasnifi  bo’yicha  ekologik  taxmon  (ekotaxmon)  to’rt  toifaga 
bo’linadi: trofik, topik, forik va fabrik. 
Trofik
 aloqada bir tur ikkinchi tur bilan oziqlanadi. 
Topik
  aloqada  bir  tur  ikkinchi  turning  yashash  sharoitini  o’zgartirishda  namoyon 
bo’ladi.  Daraxtlar  tanasida  lishayniklarning  yashashi,  o’rmondagi  daraxtlar 
tomonidan  shu  yerlarda  o’suvchi  o’simliklar  hayotiga  ko’rsatiladigan  ta’sirlarda 
yaqqol ko’rinadi. 
Forik
  aloqada  bir  turning  tarqalishi  ikkinchi  turning  ta’siri  natijasida  ro’yobga 
chiqadi. Ko’pchilik hayvonlar tomonidan o’simlik urug’ va mevalarining tarqalishi 
bunga misol bo’la oladi. Bunday tarqalish aktiv yoki passiv holda o’tishi mumkin.  
Bir  turning  o’ziga  in  qurishi  uchun  boshqa  turning  qoldiqlaridan  foydalanishiga 
fabrik
  aloqa  deyiladi.  Chunonchi,  qushlar  in  qurishi  uchun  daraxt  barglari  va 
shoxchalaridan yoki hayvonlarning jun va patlaridan ham foydalanadilar. 
XIX  asrning  oxirlari  va  XX  asrning  boshlarida  ko’pchilik  ekologlar  jamoada 
o’xshash  joyni  egallagan,  bir-biriga  ekologik  yaqin  turgan  turlar  mustahkam 
yashay  olmasliklari mumkin  degan xulosaga kelgan  edilar. Bu  fikrlar keyinchalik 
bir  ekologik  taxmonda  uchraydigan  2  ta  tur  orasidagi  raqobatchilik  modelini 
matematik tuzib chiqilganda ham o’z tasdig’ini topdi. (
V.Volterra
  va 
T.F.Gauze
). 
Ekologik  taxmon  to’g’risidagi  hozirgi  zamon  tushunchasi  1957,  1965  yillarda 
Dj.Xatchinson
 tomonidan tuzilgan ekologik taxmon modeliga asoslangandir.