33
Bunday o’zgarishlar sutka va mavsum davomida hamda tashqi muhit bilan bo’lib
turadigan davriylikka ega o’zgarishlar bo’lib, ular organizmlarning ichki ritmi
o’zgarishlarida o’z aksini topadi. Biotsenozda sutka davomida sodir bo’lib
turadigan o’zgarishlar kun va tun davomidagi havo temperaturasi, namlik va
boshqa omillar o’zgarishiga kuchli bog’liqdir. O’rta Osiyoning qumlik cho’llarida,
tush paytlarida hayot to’xtaganga o’xshab tuyuladi. Hayvonlar quyoshdan inlarida
yashirinib, kechasi faollashadi. Tunda qo’ng’iz, sichqon, chayon, ilon, o’rgimchak,
tulkilar tez harakat qiladi. Yilning ma’lum vaqtida ko’p turlar chuqur tinimga
ketadi.
Davriy o’zgarish o’simliklarning yaruslar bo’ylab tarqalishida yaqqol ko’rinadi.
Masalan, bir yillik o’simliklar erta bahoridagi yarusda o’sib, yoz kelganda
butunlay qurib qoladi.
Biotsenozdagi ko’p yillik o’zgarishlar yillar davomida meteorologik sharoitning
o’zgarishiga bog’liq. Bundan tashqari, u yana edifikator o’simliklar hayotidagi
o’zgarishlar, hayvonlar hamda patogen mikroorganizmlarning ko’payishiga
bog’liq.
1953-yilda chigirtkalarning ko’payib ketishi natijasida o’simliklar jamoasiga
kuchli zarar yetdi. Ular o’shanda yumshoq g’allasimon o’simliklarni: pirey, koster,
tipchakning 80 — 90% ni yeb bitirdi. Bu davrda, chigirtka yemaydigan o’tlar esa
o’sib ko’payib ketdi.
Fitotsenoz yoki o’simliklar jamoasidagi o’zgarishlar edifikator o’simliklar hayotiga
bog’liq.
Jamoalarda qonuniy ravishda bir yo’nalishda jonli organizmlar o’rtasidagi o’zaro
munosabatlar va ularni o’rab olgan muhit bilan bo’ladigan munosabatlar tufayli
sodir bo’ladigan o’zgarishlarni suktsessiya deb yuritiladi. «Suktsessiya»— lotincha
so’z bo’lib «izchillik» yoki «meros bo’lib qolmoq» va «irsiy belgi» degan
ma’nolarni bildiradi. Biologik aylanishning to’liq emasligi suktsessiyaning asosini
tashkil etadi.
Akademik V.N. Sukachev o’simliklar jamoasining almashinishi haqida jarayon
mavjud ekanligini ko’rsatadi:
Dostları ilə paylaş: