Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
431
dəqiqliyininin artırılması dəzgahların dəqiqliyini yüksəltmək və yeni
tamamlayıcı üsulların tətbiqi nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu vacib
amillər, ümumilikdə mexaniki emalın inkişafını stimullaşdırmışdır.
Şəkil 2.128. Karusel torna dəzgahı, “Şiess” firması.
1920-ci ildə universal dəzgahların istehsalatda tətbiqi artıq ön plana
keçmişdir. Universal torna dəzgahlarında veriş və dövrlər sayını daha
kiçik
intervallarda
tənzim
etmək
üçün
ötürmə
sistemi
təkmilləşdirilmişdir. Dəzgahın ümumi konstruksiyası statik və dinamik
stabilliyə malik idi. Dəzgahlarda məcburi yağlama sistemi tətbiq
olunmağa başlayır. Universal frez dəzgahlarının quruluşlarında ciddi
dəyişiklik
olmadığı
halda,
onlarda
yuxarıda
qeyd
olunan
təkmilləşdirmələrə rast gəlmək olurdu.
30-cu illərin əvvəlində mexaniki emalda daha yaxşı kəsicilik
xassələrinə malik tezkəsən alət poladı ilə bərabər, artıq bərk xəlitə də
tətbiq olunmağa başlamışdır [2.105
−
2.107]. Tezkəsən alət poladının
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
432
tərkibində kobaltın payının artırılması ilə alətin yeyilməyə davamlığını
artırmaq mümkün olmuşdur [2.108]. Kobalt ilə legirlənmiş alət poladı
çətin emalolunabilən metalların emalında tətbiq olunurdu. Süni
materiallar və qeyri
−
metalların emalında alətdən yeyilməyə qarşı
yüksək davamlılıq tələb olunduğundan, alət poladı vanadium ilə
legirlənirdi. Cədvəl 2.1-də 20-ci illərin sonunda müxtəlif materiallar
üçün əldə edilə biləcək kəsmə sürətləri verilmişdir. II dünya
müharibəsinə gədərki ərəfədə alət poladları inkişaf etdirilərək istehsalda
geniş tətbiq olunur [2.108].
Bərk xəlitələrin məlum olmasına baxmayaraq, onların praktikada
tətbiqinin əsasları hələ öz inkişafını gözləyirdi.
Bərk xəlitənin inkişafı, 1894-cü ildə fransız alimi Henri Moyson
(fran.
Henri Moisson) süni almaz üzrə apardığı tədqiqatları zamanı
təsadüfən ixtira etdiyi Volfram-Karbid xəlitəsinə əsaslanırdı. 20 il sonra
alman alimləri Loman (alm. Lohmann) və Voiqtlender (alm.
Voigtländer
)
bərk cisimlərin Volfram-Karbiddən sinterləmə (bişirmə)
yolu ilə hazırlama üsulunu işləyirlər. Ancaq bu üsulla alınan hissələr
çox kövrək idilər.
20-ci illərin əvvəlində ilk dəfə olaraq alman mühəndisləri Karl
Şröter və Haynrix Baumhauer (alm.
Karl Schröter, Heinrich
Baumhauer) Osram firmasının laboratoriyasında apardıqları sınaqlar
zamanı Karbid-Kobalt birləşməsindən istehsalatın tələblərinə cavab verə
biləcək, həm möhkəm, həm də bərk bir kəsici material almaq üçün yeni
üsul işləyirlər. Bu üsul üçün, onlar 1923-cü ildə patent alırlar.
İlk dəfə olaraq bərk xəlitələrin istehsalı ilə alman firması Krupp
məşğul olur. Bazara çıxarılan bərk xəlitə “WiDia” yəni
Wie Diamant
(azərb. Almaz kimi deməkdir) adı ilə məşhurlaşır. Bununla, istehsalçı
bərk xəlitənin bərkliyinin almaza yaxın olmasına dəlalət edir.
Sonrakı illərdə əsas işlər bərk xəlitədən hazırlanmış alətlərin
məhsuldarlığının
artırılması
və
onun
tətbiq
sahəsinin
geniş-
ləndirilməsinə yönəlmişdir. Bərk xəlitənin inkişafı mexaniki emal üçün
çox vacib idi. Volfram
−
karbid tərkibli bərk xəlitədən hazırlanmış
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
433
lövhələr ilk vaxtlarda alətin gövdəsinə lehimlənirdi. 30-cu illərin
sonunda bərk xəlitənin tərkibinə titan və tantal da legirləyici materiallar
kimi əlavə edilir. Bərk xəlitə yeni kəsici material kimi kəsmə sürətini
Cədvəl 2.1. Kəsmə sürətlərinin sərhədləri, m/dəq, [2.109] .
Emal
növləri
Çuqun
P
o
la
d,
40
−
60
k
q
/
mm
2
P
o
la
d,
60
−
80
k
q
/
mm
2
P
o
la
d,
80
−
100
k
q
/
mm
2
Bürün
c
,
M
is
t
ö
küyü
Ə
l
v
a
n
m
e
t
a
l
lar
C
-p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
Torna
7
.27
8
−
30
8
−
30
7
−
60
6
−
26
38
−
8
6
−
11
6
−
27
18
−
70
14
−
90
12
−
200
18
−
350
Yiv
-
açma
2
,
5
−
9
3
,
5
−
18
4
−
16
3
−
25
3
−
14
4
−
18
2
,
5
−
7
3
−
10
10
−
30
6
−
36
4
−
30
6
−
40
Deşmə
6
−
25
10
−
30
10
−
30
12
−
42
8
−
16
9
−
26
6
−
14
6
−
17
15
−
45
15
−
60
10
−
150
10
−
300
Reiber
- ləmə
3
−
11
5
−
14
4
−
12
5
−
14
2
−
8
4
−
12
2
−
7
3
−
10
6
−
15
8
−
25
8
−
30
8
−
30
Frez -
ləmə
8
−
25
8
−
25
10
−
30
10
−
36
10
−
20
8
−
28
5
−
15
7
−
25
12
−
40
12
−
75
18
−
3
00
18
−
300
Üst
-
yonuş
6
−
18
6
−
25
8
−
20
8
−
30
6
−
12
12
−
20
6
−
12
6
−
16
8
−
28
8
−
35
8
−
150
10
−
200