Maşınqayırmanın tarixinə dair

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 

 

416 

Elektrik  mühərriklərinin  müxtəlif  ölçü  və  dəqiqlikdə  hazırlanması  bu 

kompanovkanın  tətbiqində  çətinlik  yaradırdı.  Tənzim  oluna  bilən 

mühərriklərin  tətbiqi  ona  görə  də,  bir  epizod  olaraq,  praktikada  öz 

həllini tapmamış qalmışdır.         

 

Elektrik  maşınlarının  özləri  də  inkişafdan  qalmırdı.  Elektro-

maqnetizm  nəzəriyyəsinin  fiziki  əsaslarının  daha  dərindən  öyrənilməsi 

hesabına  maşınlarda  yeni  materialların  tətbiqi  mümkün  olmuşdur. 

Rotorlarda  yeni  ferromaqnetik  materialların  tətbiqi 

maşınların 

keyfiyyətini  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  artırmışdır.  Dəqiq  hesablama 

üsulları, məhsuldar emal növləri və konstruksiya formalarının tətbiqi ilə 

bu  uğur  daha  da  artırılmışdır.  Konstruksiyada  aparılan  optimallaşdırma 

nəticəsində elektrik mühərriklərinin çəkisini təxminən 3,5 dəfə azaltmaq 

mümkün olmuşdur [2.104].     

 

Kütləvi istehsalda tətbiq olunan elektrik maşınları ilə bərabər, xüsusi 

texnologiyalar  üçün  də  mühərriklər  hazırlanmağa  başlayır.  Əsasən 

yayma  xətləri,  dağ-mədən  maşınları,  nəqliyyat  xətləri,  ventilyatorlar  və 

bir sıra sənaye maşınlarının hərəkətə gətirilməsi üçün müxtəlif güclərdə 

olan elektrik mühərrikləri istehsal edilirdi.  

 

Sonralar 

elektrik 

mühərriklərində 

dövrlər 

sayının 

pilləsiz 

dəyişdirilməsinə  imkan  verən  elektrik  vasitələrinin  (gücləndiricilərin) 

tətbiqi  sayəsində,  fərdi  ötürmələrin  istehsalatda  yayılmasını  daha  da 

sürətlənmişdir.  Nəticədə  elektrik  mühərriklərini  birbaşa  iş  maşınlarında 

quraşdırmaq  mümkün  olmuşdur.  Bu,    maşınların  kinematikasında 

sadələşmə  aparmaqla  və  ötürmə  bəndlərinin  sayını  azaltmaqla 

maşınların faydalı iş əmsalını artırmağa imkan vermişdir.           

 

Elektrik  enerjisinin  yayılması,  metal  hissələrin  hazırlanmasında 

qaynaq  texnologiyasını  vacib  bir  istehsal  üsuluna  çevirmişdir.  Qaynaq 

üsulu  ixtira  olunduğu  vaxtdan  maşınqayırmanın  bütün  sahələrində 

qaynaq  birləşməslərinə  rast  gəlinir.  30-cu  illərin  əvvəlində  qaynağın 

inkişaf  perspektivləri  prosesin  avtomatlaşdırılmasından  ibarət  idi.  Bu 

ərəfədə  bir  çox  dövlətlərdə  qövs

−

qaynaq  üsulunun  avtomatik  olaraq 

aparılması üçün üsullar işlənmişdir.  

---

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 

 

417 

1936-cı  ildə  ABŞ-da  arqon  qazı  ilə  qaynaq  üsulu  ixtira  edilir.  Bu  üsul 

başqa  üsullardan  öz  yüksək  keyfiyyəti  və  ekoloji  cəhətdən  əlverişli 

olması  ilə  fərqlənirdi.  Qaynağın  aparılması  zamanı  verilən  qaynaq 

materialı  və  elektrik  cərəyanı  qaynaq  şəraitindən  asılı  olaraq    optimal 

tənzim oluna bilirdi.      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 

 

418 

 

 a) Lövhə ütü, təxm. 1700 

 

 

 b) Kömür ütüsü, 1900 

 

 

 c) Elektrik ütü, 1920 

 

Şəkil 2.118. Ütülərin inkişafı.

 

2.8.3. 

Məişət texnikasının yaranması 

 

 

M

aşınqayırmanın    inkişafının  məişət  maşınlarının  yaranmasında 

rolu  elektrik  enerjisinin  tətbiqi  ilə  daha  da  güclənmişdir.  Məişət 

maşınları  əsasən  ev  işlərini  yüngülləşdirən  və  görülən  işin  keyfiyyətini 

artıran  paltaryuyan  maşınlar,  elektrik  ütüləri,  sobalar,  qəfədan  və 

tozsoran  maşınların  yaranması  ilə  istehsal  sahəsinin  tərkib  hissəsinə 

çevrilmişdir.  Yeni  məişət  maşınlarının  yaradılması  və  kütləvi  istehsalı 

da  mühəndislər  qarşısında  yeni 

keyfiyyətdə 

konstruktiv 

və 

texnoloji məsələlər qoyurdu 

[2.59]

. 

 

Ütülər 

elektrik 

enerjisinin 

tətbiqinə  can  atılmış  ilk  məişət 

texnikasına  aid  edilir.  Hələ  1880-ci 

ildə ilk elektrik ütüsü ixtira edilərək 

patentləşdirilir və bununla, kömürlə 

işləyən ütülərin erasına son qoyulur 

(şəkil 

2.118). 

Ancaq 

elektrik 

ütülərinin  geniş  tətbiqi  I  dünya 

müharibəsindən  sonraya  təsadüf 

edir.   

 

Elektrik 

ütülərində 

istilik 

müqavimətləri  tətbiq  edilirdi.  Bu 

gün də ütülər bu prinsiplə işləyirlər. 

İlk  vaxtlarda  bu  müqavimətlər 

platindən hazırlanırdı. Ona görə də, 

elektrik  ütülər  çox  baha  başa 

gəlirdi.  Bu  problem  1907-ci  ildən 

etibarən, mis-nikel legirindən hazır- 

lanmış  məftilin  tətbiqi  ilə  həll 

olunur.  Yeni  legirin  ixtirası  ilə 

kifayət  qədər  istilikkeçirmə,  istilik  

---

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 

 

419 

müqaviməti,  emalolunma  qabiliyyəti  və  əlverişli  qiymətə  malik  bir 

material  əldə  edilir.  Bu  material  sonralar  elektrik  ilə  işləyən  cihazların 

düzəldilməsində geniş istifadə edilmişdir.   

XIX 

əsrin 

sonuna 

qədərki  dövrdə  paltarların 

yuyulması  üçün  ağacdan 

hazırlanmış və pərlə işləyən 

qurğulardan  istifadə  olu- 

nurdu  (şəkil  2.119).  Paltar 

silindrik 

ağac 

çənin 

içərisində  xaricdəki  dəstəyi 

irəli-geri hərəkət etdirməklə 

yuyulurdu.  Yuma  vaxtı  10 

dəqiqə  məsləhət  görülürdü. 

Sonra  paltar  çıxarılıb  ağac 

ələyin  üstünə  qoyulurdu  ki, 

suyu axsın [2.59].       

 

1914-cü  ildən  etibarən 

paltaryuyan 

maşınlarda 

elektrik 

mühərriklərinin 

tətbiqinə  rast  gəlinir.  Bu 

maşınlarda 

konstruktiv 

olaraq  başqa  hissələrdən  istifadə  edilmişdir.  Paltarı  yumaq  üçün 

silindrik  şəkildə  hazırlanmış  çəndən  istifadə  edilirdi.  Əvvələr  əl  ilə 

fırlanan  silindrik  çən  sonralar  mühərriklə  fırladılmağa  başlayır  (şəkil 

2.120).  

 

Göründüyü  kimi  təhnənin  yan  tərəfində  yerləşdirilmiş,  elektrik 

mühərriki  ilə  hərəkətə  gətirilən  dişli  çarx  ötürməsinin  köməyi  ilə  təhnə 

fırladılır.  Suyun  qızdırılması  kənarda  aparılırdı.  Çünki,  o  dövrdə  isitmə 

sistemi hələ yaxşı inkişaf etməmişdir.  

Paltaryuyan maşınların inkişafında əsas yenilik 20-ci illərdə təhnənin 

fırlanan barabanla əvəz olunmasından ibarət idi. Başqa üsullarla müqa- 

 

Şəkil 2.119. Mexaniki paltaryuyan qurğu. 

---