Maşınqayırmanın tarixinə dair

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

402 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2.111. Timenin sınaq qürğusu.  

 

rindən  həmişə  təhrif  olunurdu.  Digər  tərəfdən  kəsmə  qüvvəsinin  

komponentlərini  ayrılıqda  təyin  etmək  mümkün  deyildi.  Ona  görə  də, 

kəsmə qüvvəsinin imkan daxilində kəsmə zonasının yaxınlığında  ölçül- 

məsinin vacibliyi getdikcə daha qabarıq şəkildə özünü göstərirdi.  

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

 

403 

 

Qustav Zellenqer (alm. Gustav Sellenger) metalların mexaniki emalı 

zamanı yaranan kəsmə qüvvəsinin köməyi ilə pəstahın emal olunabilmə 

qabiliyyətini  tədqiq  edir.  Bunun  üçün  o,  kəsmə  qüvvəsini  kəsmə 

zonasının yaxınlığında ölçmək üçün qürğu düzəldir [2.99]. Bu qurğu iki 

tərəfli  ling  prinsipinə  əsaslanırdı  (şəkil  2.112).  Burada  kəski  bir  ox 

ətrafında  dönə  bilən  tutqacda  yerləşdirilir.  Tutqaca  c  nöqtəsində  yay 

bərkidilir. Bu yay kəsmə zamanı yaranan qüvvəni kompensasiya etməyə 

xidmət  edir.  Kəsmədən  əvvəl  tutqac  h  yükünün  köməyi  ilə  tarazlıq 

vəziyyətinə  gətirilir.  Prosesdə  qüvvə  yaranan  kimi  tutqac  l  vintinə 

toxunur.  Sonra  c  vinti  vasitəsilə  yayı  dartmaqla  tutqac  tarazlıq 

vəziyyətinə gətirilir və k göstəricisi təxminən kəsmədə yaranan qüvvəni 

göstərir  [2.99].  Zellenqer  göstərmişdir  ki,  bürünc  və  çüqünün  emalında 

kəsmə sürəti ilə kəsmə qüvvəsi arasında düz mütənasiblik mövcuddur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2.112. Kəsmə qüvvəsinin ölçülməsi üçün tərtibat. 

 

Yonqarın  eninin  də  qüvvəyə  birbaşa  təsir  etməsini  və  bu  asılılığın 

proporsional  olmasını  Zellengerin  sınaqları  təsdiq  etmişdir.  Bu 

istiqamətdə  növbəti  maraqlı  sınaqlar  ingilis  alimi  Nikolson  (ingl.  

Nicholson) tərəfindən  XX  əsrin əvvəlində aparılmışdır. O, ilk dəfə ola-  

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

404 

  

raq  kəsmə  qüvvəsinin  hər  üç  komponentini  ölçmək    üçün    sınaq  

qurğusunu  işləyir  [2.100].  Bunun  üçün  kəski,  dəzgahda  öz  oxu 

istiqamətində  yerdəyişə  və  bir-birinə  perpendikulyar  müstəvilərdə  isə 

dönə bilən vəziyyətdə bərkidilir. Alətin yerdəyişməsi qurğuda olan lingi 

içərisinə  su  doldurulmuş  təzyiq  ölçən  qaba  sıxır.  Qurğunun  prinsipial 

sxemi şəkil 2.113-də verilmişdir.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2.113. Ölçmə supportu. 

 

Kəski  bu  dəzgahda  kəsmə  və  veriş  istiqamətində  yastıqlarda 

yerləşdirilmişdir.  Yastıqlar  isə  öz  növbəsində  üfiqi  yönəldicilərdə 

oturdulur.  Nikolson  başqalarından  fərqli  olaraq  sübut  etmişdir  ki,  sabit 

verişdə  kəsmə  qüvvəsinin  artması  yonqar  qatının  qalınlığından  birbaşa  

asılıdır.  Bundan  əlavə,  onun  sınaqları  mexaniki  emal  texnologiyasında, 

qüvvənin  birbaşa  ölçülməsi  istiqamətində  böyük  əhəmiyyətə  malik  idi.   

1913-cü  ildə  Berlin  ali  texniki  məktəbinin  professoru  Şlezinqer  (alm. 

Schlesinger)  daha  təkmilləşdirilmiş  ölçü  qurğusu  işləyir  [2.101]

. 

Onun 

ölçmə sistemi Nikolsonun  istifadə  etdiyi  sxem ilə oxşar  olsa da,  daha 

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

 

405 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2.114. Şlezingerin ölçmə qürğüsü. 

 

təkmilləşdirilmiş  kompanovkaya  malik  idi  (şəkil  2.114).  Kəsmədə 

yaranan qüvvələri bir başa manometrdə görmək olurdu. Qurğu təxminən 

120  kN  qüvvəni  ölçməyə  hesablanmışdır.  Kalibrləmə  yük  qoymaqla 

aparılırdı.  Şlezingerin  qürğusu XX əsrin əvvəlində ölçmə sistemlərinin 

inkişafını stimullaşdırmışdır.  

 

 

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 

 

406 

 

2.7.  İstehsalın təşkilinin elmi əsaslarının yaranması 

 

 

XX

  əsrin  əvvəlində  maşınqayırmada  mexanikləşdirmənin  yeni 

mərhələsi  ABŞ-da  başlayan  və  sonralar  Avropada  da  öz  tətbiqini  tapan 

kütləvi  istehsal,  ixtisaslaşma,  normativləşdirmə,  sinifləşdirmə  və 

qarşılıqlı  əvəzolunma  ilə  xarakterizə  olunurdu.  Tikiş  maşınları, 

velosipedlər və avtomobillərin  istehsalı ilə bərabər silah, büro texnikası 

və elektrotexniki məhsulların hazırlanmasında yeni istehsal formasından 

istifadə böyük əhəmiyyət kəsb  edirdi. Kütləvi istehsalın tətbiqi əlverişli 

bazar şəraiti ilə bağlı idi.  

 

Tezkəsən  alət  poladının  ixtiraçısı  Frederik  Vinslou  Teylor  (şəkil 

2.115)  istehsalın  elmi  cəhətdən 

təşkil 

olunmasının 

yaradıcısı 

hesab  olunur.  Mexaniki  emal, 

metallurgiya  ilə  bərabər,  o, 

istehsalatda  işin  təşkil  olunması 

məsələləri  ilə  məşğul  olmuşdur 

[2.103].  İstehsalın  elmi  təşkil  

olunması  məhsuldarlığın  artırıl- 

ması ilə bərabər, sənayedə işçilər 

arasında 

“sülh” 

yaratmaq 

məqsədi  daşıyırdı.  Bunun  üçün 

Teylora  görə  kapital  və  iş 

arasında 

olan 

münasibətdə 

“mənəvi  inqilab”  baş  verməli  idi.  Bununla,  Teylor  o  dövrdə  bir  çox 

Amerika fabriklərində hökm sürən işçi narazlığına son qoymaq istəyirdi. 

Bu  dövrdə,  ABŞ-da  fəhlələrin  hüquqlarını  qoruyan  qanunlar  yox  idi. 

Axın  şəklində  ABŞ-a  gələn  immiqrantlar  müəssisələr  üçün  savadsız  və 

təcrübəsiz  işçi  kütləsi  yaratmışdır.  XX  əsrin  əvvəli  Amerika 

müəssisələrində  durum  həmkarlar  təşkilatlarının  yaranması,  əmək 

haqqının artırılması və yaxşı iş şəraitinin yaradılması ilə səciyyələnirdi.     

 

Teylor öz məqsədinə çatmaq  üçün  əmək haqqı və işçilərin ixtisasla- 

 

Şəkil 2.115. Frederik V. Teylor. 

---