XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
398
Şəkil 2.110. XIX əsrin sonunda tətbiq olunan kəsici alətlər.
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
399
gedir. Sonrakı mərhələdə yalnız kiçik konstruktiv dəyişikliklərə rast
gəlinir. Məsələn, alətlərdə soyuducu-yağlayıcı mayeni tətbiq etmək
üçün daxili deşiklərin nəzərdə tutulması buna misaldır. Şəkil 2.110-da
XIX əsrin ikinci yarısında istehsalatda tətbiq olunan alətlərdən
nümunələr verilmişdir [2.90].
XIX əsrin sonunda artıq Avropada alətlərin həndəsələri formalaşmış
və uzun müddət dəyişməz olaraq qalmışdır. Əl alətləri inkişaf etdirilərək
maşın istehsalı üçün yararlı formaya salınmışdır.
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
400
2.6.4.3. Kəsmə qüvvəsinin ölçülməsi
İ
lk dəfə olaraq kəsmə qüvvəsinin ölçülməsi Fransa və Belçikada
aparılmışdır. Fransız zabiti Metriers Mora Tuluzda burğulama
əməliyyatında yaranan qüvvələrin ölçülməsi ilə məşğul olmuşdur [2.83].
Eyni ilə 1840
−
41-ci illərdə belçikalı zabit Emil Kokila topların
deşilməsi zamanı yaranan qüvvələrin təyini ilə məşğul olur. Onun
məqsədi, tələb olunan enerjini təyin etməkdən ibarət olduğundan, o,
burğulama momentinin ölçülməsi üçün xüsusi sınaq qürğusu düzəldir.
Bu qurğuda yaranan momentə qarşı yük asılır və prosesin əvvəlində
tarazlıq vəziyyətinə gətirilir. Sonra isə xüsusi tərəzi vasitəsilə alətin
oxunun radial müstəvidə dönməsinə nəzarət edilir. Əlbəttə, bu sınaq
vasitəsilə kəsməyə tələb olunan momenti çox kobud təyin etmək
mümkün idi.
Fransız artilleriya zabiti Klarenval Parisdə burğu dəzgahında eyni
sınaqları aparır. O qüvvəni ölçmək üçün fırlanan dinamometrdən
istifadə edir [2.84]. Klarenvalın məqsədi burğulamada ən kiçik ötürmə
gücünü yaradan emal şəraitini tapmaqdan ibarət idi. Bunun üçün o,
burğulama istiqaməti, materialın təsiri, alətin həndəsəsi, burğulama
dərinliyi, alətin diametri, yağlama və kəsmə sürətini araşdırır. Bununla,
Klarenval spiral burğunun başqalarına nisbətən daha az enerji tələb
etdiyini göstərmişdir.
Alman mühəndisi Haym (alm. Heim) isə burğulama zamanı veriş
istiqamətində yaranan qüvvəni ölçməklə məşğul olmuşdur [2.90].
Qüvvəni ölçmək üçün o, yaylı tərəzidən istifadə etmişdir.
Kəsmə qüvvəsinin torna əməliyyatında ölçülməsi Jozzelin işlərində
özünə geniş yer tapmışdır. 1864-cü ildə çap etdirdiyi işində o,
dinamometr vasitəsilə, emal rejimlərinin kəsmədə yaranan gücə təsirini
araşdırmaq üçün apardığı sınaqların nəticələrini təsvir etmişdir [2.85].
Jozzel sınaq qürğusunda, pəstahı diyircəklər üzərində oturdulmuş
arabada
yerləşdirir.
Kəsmə
qüvvəsinin
təsirindən
arabanın
yerdəyişməsinə uyğun olaraq, qüvvənin qiyməti təyin olunur. Sınaq nə-
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
401
ticəsində alətin optimal forması və yonqar qatının qiyməti təyin
edilmişdir. Bunun üçün Jozzel vahid çəkiyə düşən enerjini əsas götürür.
O həm də təyin etmişdir ki, sabit kəsmə şəraitində yonqar qatının
qalınlığı ilə enerji proporsional olaraq artır. Burada döymə poladı üçün
əlverişli kəsmə sürəti kimi 3,3 m/dəq, çuqun üçün 2,4 m/dəq və bürünc
üçün 3,9 m/dəq tapılmışdır [2.85].
Jozzelin işlərini diqqətlə araşdıran rus alimi Time kəsmədə yaranan
qüvvələri təyin etmək üçün sınaq aparır. Şəkil 2.111-də onun düzəltdiyi
sınaq tərtibatın sxemi verilmişdir. Başqalarından fərqli olaraq o,
kəsmədə yaranan təzyiqi qayışla bərkidilmiş qolun köməyi ilə ölçür.
Time qoldan asılan yükün qiymətini o qədər artırır ki, pəstahdan yonqar
çıxsın. Bu yolla bir çox metallar üçün təyin edilmiş qiymətləri o cədvəl
şəklində vermişdir [2.87].
Sonralar Drezden politexnik məktəbinin “Mexaniki texnologiya”
kafedrasının professoru Hartih (alm.
Hartig) kəsməyə lazım olan gücü
təyin etmək üçün Zimmerman firmasında 69 metalkəsən dəzgahda
(torna, frez, burğu, üstyonuş, pardaq və xüsusi) geniş sınaqlar aparır.
Dəzgahlarda güc parametrlərini təyin etmək üçün o, dinamometrdən
istifadə edir. Dəzgahın gücünü qiymətləndirmək üçün Hartih vahid
zamanda çıxarılan materialın həcmi ilə təyin olunan “spesifik iş
qiyməti-
ε
”ni daxil edir [2.98]. Dəzgahın işini o iki hissəyə bölür: işçi
gedişdə görülən iş və faydalı iş. Sınaq nəticəsində Hartig hər bir dəzgah
üçün
ε
ədədini təyin edir və kəsmə prosesində faydalı iş əmsalını
hesablayır.
Hartiqin işlərinə kritik yanaşan ingilis professoru Smit (ingl. Smith)
kəsmə qüvvəsinin kəsmə dərinliyindən və yonqarın qalınlığından
asılılığını təyin etmək üçün bir sıra sınaqlar aparır [2.92]. 113 sınaqda o
kəsmə rejimlərini 240 dəfə variasiya edərək parametrlər arasında əldə
etdiyi asılılıqları diaqramlar şəklində verir.
Jozzel, Time, Hartih və Smitin işlərinin məqsədləri dəzgah seçimində
lazım olan gücü təyin etməkdən ibarət idi. Qüvvənin və momentin
indiyə qədərki təyin üsulu sistemdə yaranan sürtünmə qüvvələrinin təsi-