Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
rının artırılmasını, vaxt və hərəkətin araşdırılmasını tətbiq edir. Əmək haqlarının differensiallaşdırılması işçilərdən yüksək məhsuldarlıqla işləməyi tələb edirdi. İşdə hərəkətlərin elmi − tədqiqatlar əsasında araşdırılması nəticəsində işçilərə hər əl hərəkətinin təsviri, yüksək məhsuldarlığın əldə edilməsi üçün işin optimal yerinə yetirilməsi və hər hərəkət üçün vaxt haqqında göstəriş verilirdi. Teylor öz qaydalarının elmi əsaslara söykəndiyini söyləyirdi. Amma bunun düzgünlüyü bir çox ixtisasçılar tərəfindən sual altına qoyulmuşdur. Onun ideyasına görə, əqli əmək fiziki əməkdən ayrılır, müəssisə rəhbərliyi tərəfindən yüksək məhsuldarlıq əldə etmək üçün istehsal planı tərtib edilirdi. Sexlərdə ustalar yuxarı səviyyələrdə hazırlanmış göstərişlərin yerlərdə həyata keçirilməsinə nəzarət edirdilər. Teylorun bu ideyası zəif elmi nəzəriyyələrə əsaslansa da, öz dövrü üçün tamamilə yeni bir üsul idi.
Hələ 1894-cü ildə alman psixoloqu Kraepelin sənayedə işçilərin yorulması halını araşdırmışdır [2.59]. O, iş prosesini kiçik hissələrə bölmək, işçi sürətini təyin etmək və optimal, məhsuldar iş tempinin yenidən bərpa olunmasına imkan verən tənəffüsü təyin etməyi təklif edir. Teylorun dövründə də Amerikada bu ideyaların həyata keçirilməsi istiqamətində çoxlu hərəkətlər mövcud idi. Teylorun istehsalın elmi idarə olunması sistemi Amerikanın bir çox müəssisələrində tətbiq olunmağa başlamışdır. 1914-cü ilə qədər bütün sənayedə çalışan işçilərin yalnız 1%-i Teylor nəzəriyyəsinə əsasən işləyirdilər.
Teylor nəzəriyyəsinin, ümumilikdə tətbiqi çox çətin olduğundan praktikada onun yalnız bir hissəsindən istifadə olunmuşdur. Buraya vaxt, hərəkət normativləri və işçilərin “seçilməsi” daxil idi. Fabrikantların çox hissəsi Teylorizmin əksinə olaraq fəaliyyət göstərirdilər, çünki, onlar müəssisələrin gələcəyini kiçik ekspertlərin və menecerlərin öhdəsinə verməkdən qorxurdular. İşçilər də yeni idarə üsulunun əksinə çıxış edirdilər. Onlar monoton işə və yeni istismar cəhdlərinə qarşı çıxış edirdilər. Bir çox müəssisələrdə tətillər baş verirdi. Hər şeydən əvvəl Avropada Teylorun prinsipləri kəskin tənqid edilirdi. Alman psixoloji professoru Huqo Münsterberq (alm. Hugo Müns-
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
terberg) vaxt və hərəkət əvəzinə məhsuldarlığın tədqiqini təklif etmişdir. Fransada dağ-mədən mühəndisi Onri Fayol (fran. Henri Fayol) sənaye menecmentinin vacibliyini əsas götürürdü.
Bu dövrdə amerikalı sənayeçi Henri Ford (şəkil 2.116), ilk dəfə olaraq
Amerika avtomobil sənayesində istehsalın təşkilinin yeni formasını tətbiq edir. Edisonun elektrik firmasında fəaliyyət göstərəndən sonra o, 1903-cü ildə Detroit şəhərində Ford Motor Company firmasını yaradır. 1908 −
1927-ci illərdə Ford istehsal etdiyi T- model avtomobilini 15 milyon ədəd sataraq böyük şöhrət qazanır. Fordun firmasında fəaliyyət göstərən istehsal münasibətləri Teylor nəzəriyyəsindən o qədər də fərqlənmirdi. Ford da işçi–rəhbər arasında olan münasibətin harmonizə edilməsini əsas götürmüşdür. Ford başqa müəssisələrdən fərqli olaraq, maksimum mənfəət əvəzinə, avtomobil sektoru bazarında öz payının genişləndirilməsinə can atırdı. İşçi qüvvəsinin artıb- azalmasının qarşısını almaq üçün Ford işçiləri firmaya daha sıx bağlamağa çalışırdı. Bunun üçün o, 1914-cü ildə işçilərin gündəlik maaşını 2,5 dollardan 5 dollara qaldırır [2.59]. Fordun müəssisəsində hökm sürən sosial şərait işçilərin kütləvi şəkildə oraya axmasına gətirib çıxarmışdır. İşçilər burada iş alandan sonra onların həyatında ciddi dəyişikliyin olmasını başa düşürdülər. Ford 5 günlük iş həftəsi tətbiq edir və müəssisədə qəza mənbələrini minimuma endirməyə nail olur. Fordun tətbiq etdiyi əməyin təşkilindəki yenilik, avtomobil sənayesində axın xəttinin tətbiqi idi (şəkil 2.117). Yüksək əmək haqqının olmasına baxmayaraq Fordun firmasında axın xəttində istehsal olunan hissələr daha ucuz başa gəlirdi və buna
(1863-1947).
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
Şəkil 2.117. Ford avtomobilinin istehsalında axın xətti.
görə də, bazarda rəqabətə davamlı idi. Teylor və Fordun əməyin təşkili prinsipləri arasında oxşarlıqla bərabər, fərqlər də mövcuddur. Teylor konseptində əsasən geriyə layihələndirmə əsas götürülürdü. Onun təklif etdiyi düyün formalı istehsal üsulu XIX əsr üçün səciyyəvi idi. Bu ideya Fordun axın xətti ilə əvəz olunur. Ford Teylordan fərqli olaraq işçilər arasında “böyük insan” kimi qəbul edilirdi. O, işin iqtisadi tərəfi ilə bərabər, həm də sosial və psixoloji tərəfini də düşünürdü.
Avropada axın xətti I dünya muharibəsindən sonra Opel və Sitroen avtomobil firmalarında tətbiq olunur. Almaniyanın iqtisad və sosial elmlər üzrə alimləri Fordun iqtisadi prinsipini “ağ sosializmus” adlandıraraq onu “qırmızı sosializmə” qarşı qoyurdular. Buna baxmayaraq, Avropada Ford prinsiplərinə qarşı da fikirlər hökm sürməkdə idi. Onlar “amerikanizmi” tənqid edərək, burada yalnız mate-
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|