Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

57 

Materializm kontra ezoteryka 

 

Nie należy jednak zapominać, iż spirytyzm był doskonałą formą zarobkowania 

i fakt ów stanowił jeden z koronnych argumentów przeciwko eksperymentom z me-

diami. Wszystko wszakże, co dotyczyło osób obdarzonych nadnaturalnymi mocami, 

stawało się sensacją, umiejętnie rozdmuchiwaną przez rozmaite czasopisma. W tym 

kontekście  nie  dziwi  zupełnie,  że  kolejne  demaskowane  i  przyłapywane  na  oszu-

stwach media przyczyniały się do osłabienia zainteresowania mediumizmem. Z dru-

giej  jednak  strony  rosnąca  fascynacja  religiami  Wschodu,  zwłaszcza  hinduizmem 

i buddyzmem, przyczyniała się do rozkwitu rozmaitych towarzystw i grup teozoficz-

nych, stanowiących pokłosie spirytyzmu i koncepcji pokrewnych podobnym ideom. 

W świetle nieporozumień dotyczących interpretacji zjawisk spirytyzmu i me-

diumizmu zaznaczyć warto, że na ostateczny kształt umysłowy i ideologiczny obu 

dziedzin wpływ miało zasadniczo kilka osób. Jednym z ważniejszych prekursorów 

nowożytnego spirytyzmu był niezaprzeczalnie Emmanuel Swedenborg (1688–1772), 

szwedzki filozof, mistyk, uczony (autor prac z dziedziny fizyki, anatomii, astronomii 

i  biologii).  Kwestiami  mistycznymi  zaczął  interesować  się  dość  późno,  bo  dopiero 

w 1743 roku, kiedy po doświadczeniu proroczego snu zaczął miewać wizje i jasnowi-

dzenia.  Podobne  przeżycie  spowodowało  przewartościowanie  światopoglądu  i  do-

prowadziło uczonego do określenia rzeczywistej natury wszechświata. Jednym z naj-

bardziej znanych dzieł Swedenborga jest praca O niebie i piekle, stanowiąca próbę opi-

sania pośmiertnej egzystencji. W połowie dziewiętnastego wieku odnaleziono i wy-

dano również Dziennik snów z lat 1743–1744.  

W ciągu kilku lat Swedenborg nauczył się kontrolować, a także wywoływać stany 

ekstatyczne.  Wielu  współczesnych  zarzucało  mistykowi  chorobę  psychiczną,  du-

chowni natomiast wyrażali się krytycznie wobec o jego działaniach i uzdolnieniach. 

Należy przy tym podkreślić, iż: 

[…] w Szwecji jeszcze w XVIII w. stawiano ludzi przed sądem za czary, jeśli okazywali jakieś zdolności 

„psychiczne” czy choćby ponadprzeciętne przymioty umysłowe, i niekiedy skazywano ich na śmierć. 

U schyłku XVIII w., jeszcze za życia Swedenborga, histeria na tle czarów przybrała zatrważające roz-

miary […]. Nie rodziło to bynajmniej atmosfery publicznego prestiżu wokół jasnowidzenia i zdolności 

pokrewnych. Może właśnie dlatego niemal żadne ze świadectw o psychicznych władzach Swedenborga 

nie zostało uwiecznione na piśmie przed upływem wielu lat po jego śmierci, który to fakt skłonił nie-

których sumiennych badaczy do wykluczenia ich

139

. 

 

 

139

  

S. Toksvig, Emanuel Swedenborg, uczony i mistyk, przeł. I. Kania, Kraków 2002, s. 246. 

---

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne? 

58

 

 

Nie sposób jednak nie wspomnieć, że zachowały się relacje potwierdzające zdol-

ności mistyczne uczonego, także dotyczące talentów mediumicznych oraz pisma au-

tomatycznego (włączając notatki samego Swedenborga). Teoria komunikowania się 

z zaświatami powstała między innymi na podstawie analizy zapisków uczonego, w któ-

rych występują liczne cechy pisma automatycznego, takie jak powtarzalność czy ode-

rwanie charakteru uwag od osobowości piszącego oraz: 

[…] częste pytanie o to, czy „wolno” ujawniać to lub owo. „Nie wiem, czy to wolno ogłaszać”; przy tym 

stwierdza, że zanim rozezna się w znaczeniu jakiegoś zdania, musi zasięgnąć „rady”. Czyjej? W piśmie 

automatycznym „pisarz” mieni się często duchem „kontrolującym” medium albo przynajmniej jego 

dłoń. Swedenborg wspomina, że „dzieciny” nie tylko prowadziły jego rękę, ale i mówiły przez jego usta. 

Niektóre ze współczesnych mediów twierdzą, że posłuszne są „dzieciom”. Można by się w tym dopa-

trywać dziecięcego kształtu, jaki przybiera zdysocjowany fragment ich osobowości

140

. 

Koncepcje Swedenborga dotyczą między innymi ukształtowania rzeczywistości 

zawierającej się zarówno w planie materialnym, jak i poza nim. Mistyka interesowała 

konstrukcja wszechświata w jego wszelkich wymiarach i tak właśnie ją analizował. 

Twierdził, że istoty ludzkie istnieją jednocześnie na planie duchowym oraz na 

planie życia codziennego. Jego zdaniem sfera ducha ma wielki wpływ na życie ludz-

kie,  mimo  że  ludzie  przez  większość  czasu  są  nieświadomi  obecności  ducha.  Po 

opuszczeniu ciała fizycznego dusza przechodzi do stanu pośredniego, przypomina-

jącego życie na ziemi, w którym spotyka zmarłych przyjaciół i krewnych. Po doko-

naniu samooceny dotychczasowego życia zmarli udają się do jednego z dwóch za-

światów […]. Sfery te tworzone są przez umysł w trakcie przebywania duszy w ciele 

w świecie fizycznym […]. Obie krainy mają swoje rządy oraz określoną strukturę spo-

łeczną. Dusza może przechodzić przez różne obszary czy też poziomy nieba i piekła, 

nigdy jednak nie może ich całkowicie opuścić

141

. 

Koncepcje  szwedzkiego  filozofa  wzbudziły  zainteresowanie  na  całym  świecie. 

W 1792 roku założony został Kościół swedenborgiański, natomiast w 1810 powstało 

Towarzystwo Swedenborgiańskie, którego celem stała się popularyzacja i publikacja 

dzieł oraz filozofii mistyka. Ponadto, co warto zaznaczyć: 

[…] idee Swedenborga silnie przemawiały do licznych wczesnodziewiętnastowiecznych mesmerystów 

w Europie i Ameryce. Łącząc koncepcje skomplikowanego życia pośmiertnego posłusznych duchów 

 

 

140

  

Ibid., s. 267. 

141

  

J. R. Lewis, Swedenbörg Emanuel. W: J.R. Lewis, op. cit., s. 329. 

---