Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne? 

64

 

 

Popularność  teozofii  była  w  dziewiętnastym  wieku  ogromna;  jak  informował 

w 1893 roku Teodor Jeske-Choiński: 

Równolegle ze spirytyzmem płynie i inny prąd reakcyjny, zwany teozofizmem, czyli neobudaizmem 

[sic!] […]. Jak spirytyści, liczą i teozofowie obecnie co najmniej milion gorliwych zwolenników. […] Jak 

spirytyści jednoczą się i oni „w celu poszukiwania prawdy”, a więc odwracają się od chrześcijaństwa, 

a zanurzają w tajemniczej wiedzy sztukmistrzów nadgangesowych. Wiadomo, że Helena Bławatska […] 

postawiła na czele swoich teorii zdanie: „nie ma religii nad prawdę”

162

. 

Równie krytyczne stanowisko prezentował na przykład Jan Badeni, pisząc: 

Cała ta nauka to dziwna synteza wschodniej metempsychozy ze spirytystyczną 

wędrówką  dusz,  przesiąknięta  skrajnym  materializmem,  włącznie  aż  do  darwini-

stycznych teorii, a okraszona zaklętymi formułkami Heglów, Szellingów i Hartman-

nów. Wszystkie filozoficzne niedorzeczności, będące jeszcze w pączku na Zachodzie, 

bujnie się tutaj rozrastają

163

. 

Fenomen twórczyni teozofii nie polegał zresztą na jej rzeczywistej wiedzy czy 

mocy „magicznej”, ani nawet na uroku osobistym

164

; wydaje się, że Bławatska była 

po prostu inteligentną, zręczną manipulatorką, dobrym psychologiem i obserwato-

rem (podobnie jak na przykład współcześni „guru” rozmaitych sekt). W tym kontek-

ście warto zacytować fragment artykułu Jeske-Choińskiego, w którym przytacza on 

zachowanie Rosjanki: 

Bławatska odezwała się o swoich wielbicielach […] jak następuje: „[…] Ogromna większość ludzi, którzy 

się za uczciwych uważają, składa się z kapitalnych głupców. […] Jakie lwy i orły na głos mojej świstawki 

przemieniały się w osłów! Dość było im niekiedy zagwizdać, żeby zaraz posłusznie ogromnymi kłapali 

uszami”. Cóż sądzić o „religii”, z której jej główna kapłanka drwi sobie w sposób tak cyniczny?

165

. 

Cytowana wypowiedź Bławatskiej – jakkolwiek naświetlająca charakter i sposób 

jej myślenia – nie uszczupliła chyba szeregów wyznawców teozoficznych doktryn. 

Zauważyć przy tym należy, iż Towarzystwo zyskiwało popularność nie tylko poprzez 

 

 

162

  

T. Jeske-Choiński, Nowoczesny mistycyzm…, s. 3. 

163

  

J. Badeni, Indyjska teozofia w Europie, „Przegląd Powszechny” 1887, t. XIII, z. 2, s. 219–220. 

164

  

Edmund S. Naganowski opisuje Bławatską w następujący sposób: „Na peronie jednego z dworców londyńskich widzia-

łem przed rokiem wysiadającą z wagonu kobietę, podtrzymywaną przez dwóch mężczyzn, palącą papierosa. Kobiety 

tak olbrzymiego wzrostu i tak potwornie rozrosłych kształtów nie zdarzyło mi się widzieć nigdy […]. Ogromna twarz 

mogła kiedyś być piękną – kiedyś, przed czterdziestu laty; oczy zachowały dużo blasku i uderzyły mnie pewną głębo-

kością i inteligencją wzroku. Powiedziano mi, że tą kobietą była – madame Blavatsky. Liczyła wtedy lat 60” (op. cit., s. 

88). 

165

  

T. Jeske-Choiński, loc. cit. 

---

65 

Materializm kontra ezoteryka 

 

głoszenie interesujących koncepcji, lecz i ze względu na propagowaną zasadę rów-

ności wszystkich członków organizacji

166

. 

W szeregu […] rad [Towarzystwa Teozoficznego] jest zalecane dla tych, którzy mają zostać adeptami, 

zupełne  zapomnienie  o  sobie  samych,  zupełne  zlanie  swoich  osobistych  dążeń  z  celami  świata  jako 

całości, i bliźnich. […] Korzystnie wyróżniają się oni wśród innych sekt wielką bardzo tolerancją. Towa-

rzystwo w przyjmowaniu członków nie robi różnicy pochodzenia, ani stanowiska, ani też wierzeń reli-

gijnych

167

. 

Jednym z najbardziej znaczących polskich badaczy zjawisk paranormalnych był 

Julian Ochorowicz (1850–1917), którego badania nad spirytyzmem, magnetyzmem 

i hipnozą znano także na Zachodzie. Prus wskazywał zresztą na bardzo wczesne za-

interesowanie Ochorowicza tematyką ezoteryczną: 

Już w VI klasie zajmował się usypianiem i magnetyzowaniem niejakiego B. W VII klasie napisał do „Gazety 

Polskiej” artykuł O magnetyzmie, na który odpowiedział mu dr S. Markiewicz […] artykułem: Głos woła-

jącego na puszczy wobec magnetyzerów z Lublina. W szkole głównej […] zajmował się w dalszym ciągu ma-

gnetyzowaniem, stolikami wirującymi, odgadywaniem cudzych myśli i narzucaniem własnych

168

. 

Prus podkreślał również ogromną odwagę Ochorowicza, który nie wahał się ot-

warcie głosić swoich teorii i wyników badań (w formie odczytów, książek, artykułów). 

Pisarza zdumiewało, że: 

[…] patentowany przyrodnik […] publicznie pisze o „ręce mediumicznej v. eterycznej, rozszczepiającej 

się od ręki materialnej” […] Muszę wyznać, że ile razy, ja sam, czytam w jego artykułach o „ręce eterycz-

nej” zimno mi się robi. Jest w tym frazesie szalona odwaga (szczególnie u nas)

169

. 

W połowie lat osiemdziesiątych Ochorowicz, zajmujący się wówczas magnety-

zmem i hipnozą, stał się osobą niepopularną wśród polskich lekarzy. Prace badacza 

były do tego stopnia kontrowersyjne, że środowisko medyczne uznało wyniki jego 

eksperymentów za nienaukowe. Dobitną egzemplifikację niechęci lekarzy do Ocho-

rowicza stanowi incydent z 1890 roku, który kronikarz „Kraju” opisuje następująco: 

 

 

166

  

W praktyce – rzecz jasna – było nieco inaczej; wystarczy wspomnieć choćby rozłam w Towarzystwie i walkę o władzę, 

która rozegrała się po śmierci Bławatskiej pomiędzy Annie Besant, Williamem Q. Judgem i Henrym Olcottem. Jak piszą 

de Campowie: „Były oskarżenia o kradzież dobytku H. P. B. [Bławatskiej], o podrabianie listów mahatmów i o cudzołó-

stwo Olcotta z jedną z członkiń” (op. cit., s. 415). 

167

  

W. Lutosławski, Współczesny ruch teozoficzny w Anglii, Ameryce i Indiach Wschodnich, „Ateneum” 1888, t. II, z. 2, s. 216. 

168

  

B. Prus, Objawy mediumiczne…, nr 3, s. 5. 

169

  

Ibid. 

---