Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne? 

66

 

 

Stało się, że pod wpływem oburzenia ciała lekarskiego „Kurier Warszawski” musiał przerwać druk arty-

kułów Ochorowicza, a „Kurier Codzienny”, który je drukuje w dalszym ciągu, musi z kolei wytrzymy-

wać ataki zwolenników taktyki zamykania ust. Czytałem list jednego z lekarzy, wykreślającego się z listy 

prenumeratorów na skutek zapowiedzi, tj. jeszcze przed rozpoczęciem druku artykułów dra O[chorowi-

cza]. To znaczy, że nie treść, ale samo nazwisko Ochorowicza ma własność rozdrażniania do tego stopnia 

namiętności niektórych lekarzy, że zapominają o przysłowiu: „gniewasz się? a więc nie masz racji”

170

. 

Znacznie większy jednak szok, a przy tym i niechęć, wywołało zainteresowanie 

Ochorowicza zagadnieniami mediumicznymi. Zjawiska nadnaturalne, odsunięte do-

tychczas poza obręb sfery badawczej, pod wpływem koncepcji Wallace’a, Crookesa 

i innych nabrały wartości naukowej. Wykluczenie teorii spirytystycznych tłumaczą-

cych niezwyczajne objawy manifestacjami duchów, otworzyło drogę do wnikliwego 

analizowania przestrzeni nadnaturalnych, umożliwiając konstruowanie rozmaitych 

hipotez wyjaśniających działanie „tajemniczej siły”. Dla badacza pokroju Ochorowi-

cza przedmiot ów stanowił idealny obszar eksploracyjny. 

W roku 1893 Ochorowicz – jak pisze Jan Tomkowski – „stał się prawdziwą «oso-

bistością roku», obiektem licznych sporów towarzyskich i polemik prasowych”

171

. Po-

wodem takiego rozgłosu stały się doświadczenia z udziałem Eusapii Palladino, wło-

skiego medium. W maju tego roku, na zaproszenie Henryka Siemiradzkiego, uczony 

przyjechał do Rzymu, aby przeprowadzić kilka doświadczeń o charakterze mediu-

micznym. Po ich zakończeniu badacz opracował hipotezę inspirowaną między in-

nymi  założeniami  Crookesa,  Coxa, Petry’ego  oraz  Schindlera,  wplatając doń  także 

elementy własnych koncepcji z dziedziny magnetyzmu i hipnozy. Idea Ochorowicza 

jest skomplikowana, tłumaczy bowiem powstawanie objawów mediumicznych w op-

tyce właściwej interpretacjom psychologicznym czy hipnotycznym: 

Mediumiczny trans okazywał się zjawiskiem bardziej ulotnym, bardziej „samoistnym” i połączonym 

z większą aktywnością niż hipnotyczny sen. Co ważniejsze, dawał znać o sobie również „poza granicami 

ciała”. Jeżeli zahipnotyzowany raczej „ulegał działaniu”, to medium – „działało” […]. Podobieństwa wy-

stępowały  natomiast  między  mediumizmem  a  magnetyzmem.  Ochorowicz  był  zdania,  że  mediu-

miczny trans stanowi szczególną formę snu magnetycznego, w którym rolę magnetyzera biorą na sie-

bie wszyscy uczestnicy seansu […]. Ochorowicz rozpatruje ukazywanie się zjaw, tajemniczych rąk i twa-

rzy jako formę materializacji jednostkowych halucynacji w następstwie współpracy medium z uczest-

nikami  seansu.  Zakłada,  że  w  pewnych  warunkach  dojść  może  do  pełnej  materializacji  i  ciało  zjawy 

 

 

170

  

Alter., Kronika warszawska, „Kraj” 1890, nr 49, s. 13. 

171

  

J. Tomkowski, Mój pozytywizm, Warszawa 1993, s. 177. 

---

67 

Materializm kontra ezoteryka 

 

stanie się nie tylko dotykalne, ale w ogóle nie będzie się różnić od ciała człowieka. Takiego ucieleśnio-

nego „ducha” będzie można wprawdzie zważyć i zmierzyć, lecz zniknie on natychmiast po zakończe-

niu seansu

172

. 

Na przełomie 1893 i 1894 roku Ochorowicz przeprowadzał eksperymenty z Eu-

sapią w Warszawie, a fakt ów stał się sensacją sezonu

173

. Natomiast: 

[…] prowadzony od listopada do stycznia dziennik [badacza] rzuca sporo światła na psychikę samego 

autora. Dokonywał eksperymentów, ogłaszał narodziny mediumizmu, złościł się na lekarzy, ale z dru-

giej strony nieustannie podejrzewał, że Eusapia oszukuje. Czynił jej wyrzuty, nękał podejrzeniami, robił 

sceny

174

. 

Kilka  lat  później  Ochorowicz  eksperymentował  z  niejaką  panią  Corner  (pod 

pseudonimem tym występowała Florence Cook, niegdysiejsze medium Crookesa). 

W 1899 roku „pani Corner […] została przez Ochorowicza całkowicie skompromito-

wana. Za parawanem nakładała na siebie trzy kawałki białego muślinu, po czym uka-

zywała się zgromadzonym jako duch «Mary»”

175

. 

Mimo to w latach 1909–1912 Ochorowicz podjął się prowadzenia doświadczeń 

z młodym medium, Stanisławą Tomczykówną (Tomczakówną), a „efektem współ-

pracy […] było uzyskanie pierwszych w świecie fotografii ciała duchowego […]. Cen-

nymi eksperymentami z tym medium było wykonywanie odbitek myśli na płytkach 

fotograficznych”

176

. 

W kontekście działalności Ochorowicza należy wspomnieć o jego współpracow-

nikach, między innymi o jednym z pierwszych polskich spirytystów, doktorze Ksa-

werym  Watraszewskim  (1853–1929),  lekarzu  naczelnym  Szpitala  Ujazdowskiego 

w Warszawie oraz inżynierze Piotrze Lebiedzińskim (1860–1934), przyrodniku, che-

miku i fotografie. Ten ostatni został również honorowym prezesem Polskiego To-

warzystwa Badań Psychicznych. Dodać też trzeba, iż Lebiedziński „stosował wyłącz-

nie klasyczne metody naukowe i zasłynął jako pierwszy Polak, któremu w warunkach 

laboratoryjnych udało się otrzymać ektoplazmę”

177

. 

 

 

172

  

Ibid., s. 185. 

173

  

Wydarzenia dotyczące przyjazdu Eusapii Palladino zostały opisane w podrozdziale Eusapiada. 

174

  

J. Tomkowski, op. cit., s. 190. 

175

  

Ibid., s. 194. 

176

  

P. Grzybowski, Opowieści spirytystyczne…, s. 159. 

177

  

Ibid., s. 161. 

---