Mavzu : falsafa taraqqiyoti bosqichlari reja
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Abu Nasr Forobiy
(873—950) — musulmon Sharqida Arastudan keyin “Ikkinchi ustoz” unvoniga muyassar bo‘lgan yirik mutafakkir va alloma. Uning qalamiga 160 dan ziyod asar mansub bo‘lib, ular asosan tabiiy-ilmiy va falsafiy muammolarni sharxdash hamda bu sohalarning dolzarb masalalarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. U birinchilardan bo‘lib o‘z davri ilmlarining tasnifini beradi. Musiqa, matematika, tibbiyot, arab tili grammatikasi, alximiya, mantiq ilmlariga oid qimmatli asarlar yaratish bilan birga falsafiy muammolarga bag‘ishlab bir qator ilg‘or fikrlarni bayon qilgan. Mutafakkir olamni ikki ko‘rinishda:
(barcha moddiy va ruhiy narsalar) misolida talqin qiladi, barcha narsalar “vujudi vojib” tufayli yashash huquqiga ega bo‘ladi. Ular o‘zaro bir-biri bilan sababiy tarzda bog‘lanadi. Sababsiz oqibat bo‘lmaganidek, oqibatsiz sabab ham bo‘lmaydi, deydi Forobiy. Vujudi vojib birinchi sabab sifatida o‘zga sabab yoki turtkiga muhtoj emas. U mutlaq borliq va donishmandlikning ifodasidir. Vujudi mumkin esa yaratiladi, lekin o‘zi yaralmaydi. U doimiy o‘zgarishda, ziddiyatli munosabatlarda, unda barcha narsalar kamolotga qarab rivojlanadi. Vujudi vojib birinchi sabab sifatida o‘zga sabab yoki turtkiga muhtoj emas. U mutlaq borliq va donishmandlikning ifodasidir. Vujudi mumkin esa yaratiladi, lekin o‘zi yaralmaydi. U doimiy o‘zgarishda, ziddiyatli munosabatlarda, unda barcha narsalar kamolotga qarab rivojlanadi. Bilish jarayoni aql va sezgilar orqali yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz bo‘lib, u inson jonli mushohada va tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha bo‘lgan murakkab yo‘lni bosib o‘tadi. Bu yo‘nalish hodisalar oqibatini bilishdan ularning sababini anglash, aksidensiyadan substansiyaga yetib borishni maqsad qilib qo‘yadi. Bilishda aql va mantiq ilmining
7
maqomi beqiyosdir. Mutafakkir talqinida aqliy bilish ikki . jihatga ega: birinchidan, u konkretdan uzoqlashish va undan umumiy tomon va jihatlarni ajratib olishni, ikkinchi tomondan esa, ushbu umumiylik ko‘magida konkret jihatlarning mohiyatiga chuqurlashishni taqozo etadi. Aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli hodisalar mohiyati ochib beriladi. Har bir fan insonning muayyan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, Forobiy bilish ta’limotining boshqa jihatlarini ham o‘rgangan. U ilmiy tadqiqotda kuzatuv, baqsmunozara, bilish metodlari, jonli mushohadaning cheklanganligi to‘g‘risida qiziqarli g‘oyalarni ilgari surgan. Forobiy tufayli musulmon Sharqi falsafiy tafakkurida mantiq ilmi chuqur iz qoldirdi.
“Oddiy javharlar paydo bo‘lish va yo‘qbo‘lishni bilmaydi” degan g‘oyani ilgari surgan. U olamning Olloh tomonidan yaratilganligini e’tirof etadi. Abadiylik birinchi sabab bilan bog‘liqdir, chunki u yaratuvchi umrini anglatadi. Mutafakkirning taraqqiyot, qonuniyat, zaruriyat va tasodifiyat to‘g‘risidagi mulohazalari alohida ahamiyatga molikdir. Qat’iy zaruriyat va tamoyillariga bo‘ysunadigan hodisalarga siklik tarzda hosil bo‘ladigan jarayonlar (hayvonlarning urchishi, o‘simliklarning changlanishi, ekinlarning ekilishi va boshqalar) kiradi. Lekin zaruriyat va qonuniyat tasodifiyat bilan uzviy aloqada bo‘ladi, chunki hamma narsalar ham muayyan tartibda ro‘y beravermaydi. Beruniyning asarlarida bilish masalalari muhim maqomga egadir. Bilishga bo‘lgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o‘ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan maqsad odamlar ehtiyojlarini qondirishdir. Bilish sezgilar yetkazib bergan ma’lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning yuqori bosqichi akdiy bilish uchun o‘ziga xos ko‘makchi va asos bo‘lib xizmat qiladi. Bilimning chinligi kuzatuv va sinov-tajriba orqali belgilanadi. Ular tufayli ashyolarning muhim jihatlari o‘rganiladi, ularning mikdoriy tomonlari anikdanadi, bilish jarayonining samaradorligi oshib boradi. Inson tabiat hodisalarini bilishga bo‘lgan intilishda ikki narsadan ilhomlanadi. Ulardan biri azaldan berilgan tabiiy qiziqish, barcha narsalar mazmun- mohiyatiga yetib borishga intilishdir. Ikkinchisi esa, bilish tufayli qo‘lga kiritilgan yutukdardan manfaatdorlikdir. Uning fikricha. “Agar fanga asoslanib bo‘lmasa, undan voz kechish lozim” Beruniyga ko‘ra, inson qiyofasi tabiat ta’sirining natijasidir. Uning ichki qiyofasiga kelsak, uni inson cheksiz sa’y-harakatlar oqibatida tubdan o‘zgartirishi mumkin. Har bir kishi o‘z xulqatvorining sohibidir. Jamiyat tadrijiy o‘zgarishlar orqali rivojlanib boradi. Adolat, fuqaro uchun g‘amxo‘rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tug‘i ostida boshqarish mutafakkirning idealidir.
Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|