Mavzu-3: Umumiy yer bilimining maqsad va vazifalari. Tadqiqot usullari. Reja

Tabiiy geografiyaning vazifalari. Yangi asrning dolzarb muammolaridan biri –
tabiat bilan jamiyat orasidagi o’zaro munosabatlar hosilasi bo’lgan geoekalogik
muammolar ham tabiiy geografiyaning tekshirish ob’ektiga aylandi. SHuni hisobga
olsak, insonlarning xo’jalik faoliyatini tabiatda sodir bo’layotgan narsa va hodisalarning
asosiy omili tariqasida tadqiq etish ham umumiy tabiiy geografiyaning asosiy
vazifalaridandir. Negaki Yer tabiatining bundan buyongi taraqqiyoti, uning taqdiri
insonlarning faoliyati bilan bog’liq bo’lib qoldi. Darhaqiqat, inson tabiat bag’riga shiddat
bilan uni zabt etish maqsadida karib bordi. Lekin qaytib chiqishda o’zidan keyin
cho’llarni qoldirdi, ekalogik tanazzulli mintaqalarni qoldirdi. Insonni yaratgan va undan
ozor chekan ona tabiat ham insonlarning sog’lig’iga va ish faoliyatiga kuchli salbiy ta’sir
eta boshladi. Bunday holatlarni ilmiy asosda yechishni bita fan eplay olmayapti. Lekin
turli bilimlarni analiz va sintez qilish imkoniyatiga ega bo’lgan umumiy tabiiy geografiya
ma’lum darajada bu muammolarni hal qilish imkoniyatiga ega. Tabiiy geografik
tadqiqotlar olib borishda hamma fanlarda qo’llaniladigan, hamda maxsus tadqiqot
usullaridan foydalaniladi.

---

---

Hozirgi paytda deyarli hamma fanlarda tizimli tadqiqot usullari keng qo’llaniladi.

Tizimli tadqiqot usulida har bir tabiiy geografik borliq (ob’ekt) o’zaro ta’sirda bo’ladigan
turli xil tarkibiy qismlardan iborat tizim deb qaraladi. Geografik qobiqni tizim deb
oladigan bo’lsak, u yana vertikal va gorizantal yo’nalishda yanada maydaroq
tizimchalarga, mazkur tizimchalar yanada kichikroq tizimchalarga bo’linib ketadi.
Bundan tashqari tabiiy geografiyada fanlararo qo’llaniladigan matematik, geoximik,
geofizik va modellashtirish usullaridan ham foydalaniladi.
Hozirgi paytda tabiiy geografiyada matematik usullar juda sustlik bilan
qo’llanilmoqda. Ko’proq matematik statistika va ehtimollar nazariyasi qo’llanilmoqda.
Geografik ob’ektlar juda murakkab bo’lganligi uchun hozirgacha ularni matematik
jihatdan ifodalash ancha murakkab masala hisoblanadi. SHunga qaramasdan murakkab
matematik tahlil usullari geomorfologik tadqiqotlarda keng qo’llanilmoqda (Devdariani,
1973).
Geoximik usullar landshaftshunoslik tadqiqotlarida keng qo’llaniladi.
Geoximik usul yordamida landshaftshunoslikda ximiyaviy elementlarni harakati
o’rganiladi. Ximiyaviy elementlar ko’proq balandliklardan pastqam joylar tomon harakat
qiladi. Natijada turli xil landshaftlar hosil bo’ladi. Geofizik usullar yordamida
landshaftlarda sodir bo’ladigan energiya va modda almashinuvi jarayoni o’rganiladi.
Modellashtirish usuli tabiiy geografiyada keng qo’llaniladi. Hozirgi paytda jamiyat va
tabiatni o’zaro ta’sirini modellashtirish tabiiy geografiyani va ekologik geografiyaning
asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. Tabiiy geografiyada maxsus tadqiqot usullari
keng qo’llaniladi. Ular tabiiy geografiyaning o’zida ishlab chiqilgan usullardir. Bunday
usullarga qiyosiy tavsif, ekspeditsiya, kartografik, paleogeografik, landshaft-indikatsiya
va boshqa usullar kiradi. Qiyosiy tavsif usuli tabiiy geografiyada qadimdan qo’llab
kelinadi. Hozirgi davrda ham mazkur usul geografik tadqiqotlar olib borishning asosiy
usuli hisoblanadi. Qiyosiy-tavsif usuli turli hududlarni relefini, iqlimini, ichki suvlarini,
o’simligi, tuproq, hayvonot dunyosi, tabiat zonalari va landshaftlarni o’rganishda keng
qo’llaniladi. Mazkur usul mamlakatshunoslikda ko’proq foydalaniladi.