Mavzu: Borliq va tabiat falsafasi

ко'р bog'langan fazoga aylanishi 

mumkin. 

 

Tabiat va jamiyat haqidagi koimret fanlar borliqning o'z predmet-

lariga mos keluvchi muayyan xususiyatlarinigina o'rganadi. Borliqning 

umuniiy xossalari haqida esa, falsafa fani tadqiqot olib boradi.

 

Tabiat ob'ektlarining tuzilishi haqida. 

Bizning tevarak-

atrofimizni xilma-xil ko'rinishdagi, shaxldagi turli-tuman moddiy 

ob'ektlar o'rab olgan. Ular turli xil xossalarga va xususiyatlarga egadir. 

Bir paytlar hamma jismlar materiyaning bo'linmas shakli atomlardan 

tashidl topgandir, degan tasawur hukmron edi. Atomlarning murakkab 

tuzillganligi haqidagi  farazlar b'izriing asrimizga kelib uzil-kesil 

tasdiqlandi. 

 

Hozirgi zamon fanlarining xulosalariga 

ко'га, atrofimizdagi har 

qanday jism molekulalardan tasmdl topgan, molekulalar esa atomlardan 

tuzilgan. Atomlar murakkab tuzilgan yadro va elektron qobiqlardan 

iborat. Atomning elektron qavatlari bir-biridan va atom yadrosidan 

muayyan uzoqlikda joylashgan bo'ladi. Eng sodda atom hisoblanuvchi 

vodorod atomining yadrosi bitta protondan, murakkabroq atomlarning 

yadrosi    esa,    proton    va   neytronlar-dan   tashkil    topadi,    proton    

va neytronlar   Kvandar   va ularni tutashtirib turuvchi glyuonlar   

(glyuon-yopishtiruvchi degan ma'noni beradi) dan tashkil topgandir. 

 

Proton va neytron nuklonlar (lot. nucleus —  yadro, 

о'zак) 

hisoblanadi, nuiclonlar va hiperon (yun. hiper-ustida, yuqoridan 

tashqari) lar, barionlar (yun. barys-og'ir) deyiladi. Bular og'ir zarrachalar 

---

sifatida kuchli o'zaro ta'sirlar maydonida bo'lib, adronlar (yun.adros-

kuchli) gruppasiga mansub.Organik va anorganik moddalar molekula 

tuzilishi bilan bir-biridan farq qiladi.Jonli organizmlar organik 

moddalardan tashkil topgan bo'ladi. Jonli organizmlarning tarxibi 

asosida hujayralar va hujayra sistemalari yotadi. Yer shari atrofini 

qurshab turuvchi biosferani bir butun jonli sistema deb olish munikin. 

Mikroorganizmlar, o'simlik dunyosi, hayvonot dunyosi va insonning 

o'zaro aloqadorliidari bu biosferaning mavjudligini ta'minlab turadi. 

 

Yer shari va o'z atrofida haraxatlanuvchi Oy bilan birga yilda bir 

marta  Quyosh atrofini aylanib chiqadi. Bu sistema ham biosferaga o'z 

ta'sirini o'tkazadi. Yer yuzida mintaqalarning farq qilishi, fasllarning 

almashinuvi ana shu sistema haraxati bilan bog'langandir. Quyosh va 

unihg atrofida haraicatlanuvchi sayyoralar, ularning  yo'ldoshlari, 

asteroidlar, meteoritlar, kometalar va kichik planetalar birgalikda 

Quyosh sistemasini tashkil etadi. Quyoshdan eng uzoqda joylashgan 

planeta Pluton uning atrofini 247 yarim yilda bir marta to'liq aylanib 

chiqadi, ya'ni Yer yili — 365,25 kunga teng bo'lsa, — Pluton yili 247ta 

Yer yiliga tengdir. 

 

Quyosh sistemasi millionlab yulduzlarni o'z ichiga oluvchi 

Galaktika (Somon yo'li) tandbiga kiradi. Uning diametri 94,6 

mln.yorug'liK yiliga teng. Undan keyingi sistema galaktikalar to'pi 

bo'lib, uning diametri 1 megaparseka teng, u 30 tagacha galaktikani o'z 

ichiga oladi (1 parsek (3,26 yo.y). keyingi sistema —  galaktikalarning 

mahalliy to'pi, unga 2 ta gipergalektika va 27 ta mitti galaktikalarkiradi. 

Majmuada 500 tagacha galaktika bo'ladi, uning diametri -5 megaparsek. 

Galaktikalar majmuasi galaktikalarning o'ta majmuasi ga birlashadi, 

uning diametri 40 megaparsek bo'lib, o'zida 10 mingdan ziyod 

---

galaktikani birlashtiradi. O'ta yirik majmualar koinotning boshqa 

strukturaviy birliklariga kiradi. Koinotning radiusi esa 15 —  20 

mlrd.yo.y.tengdir. 

 

Bu sistemalarni falsafiy jihatdan umumlashtirib, borliqning moddiy 

ko'rinishlarini turli xil struktura darajalariga ajratish mumkin. Sifatiy 

jihatdan materiya ikki xil shaklda, ko'rinishda uchraydi: moddasimon va 

nomodda ko'rinishida. Materiyaning moddasimon ko'rinishdagi shakllari 

ikkiga, modda va antimoddaga ajraladi. Bular bir-biri bilan chambarchas 

bog'langan bo'lib, ular to'qnashganda keskin sifatiy o'zgarish ro'y beradi, 

ya'ni moddaning moddaviyko'rinishi nomoddaviy ko'rinishga aylanadi. 

Materiyaning nomoddaviy ko'rinishi ham   ikki   xil   shaklda   uchraydi:   

maydon    va   nurlanish.   Muayyanmaydondagi nurlanishlar fizik 

vakuumda (fizik vakuum fizik jismlardan xoli bo'lgan joy) moddiy 

zarrachalarning hosil bo'lishiga imicon beradi. Xullas, bular ham bir-biri 

bilan chambarchas bog'langandir. Materiyaning biz yuqorida qayd etgan 

ko'rinishlaridan boshqacha ko'rinishdagi turlari ham bo'lishi mumidn. 

Ularning tabiati hali fanga ma'lum emas.Agar biz borliqning moddiy 

ico'rinishlarini tuzilishi jihatidan turkumlashtirsak, borliqning stniktura 

darjalari haqidagi xulosa hosil bo'ladi.