Mavzu: Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning zamonaviy tendensiyalari va ularni O‘zbekistonda qo‘llashni imkoniyatlari

Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining tasnifi.

1. Tadbirkorlik sohasini tartibga solishda davlat faoliyati ko`p qirrali bo`lib, bunda davlat (uning organlari) quyidagi darajalarda harakat qiladi:

- butun jamiyat (mamlakat) manfaatlari vakili sifatida O`zbekiston Respublikasi hududi miqyosida;

- Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida;

- tumanlar va shaharlar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq yuqorida ko`rsatib o`tilgan barcha ma`muriy-xududiy tuzilmalar O`zbekiston Respublikasining subyektlari hisoblanib, mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda o`zlarining qonunda belgilangan vakolatlari doirasiga harakat qiladilar.

2. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning ahamiyati va yuzaga kelish asoslariga ko`ra, tartibga solishni ikki turga: umumiy va alohida turlarga bo`lish mumkin. Umumiy tartibga solishda davlat va uning organlari halq nomidan va jamiyat manfaatlari uchun tadbirkorlik faoliyatiga ta`sir ko`rsatsa, uning alohida turida davlat (uning organlari) ma`muriy-hududiy tuzilma doirasida uning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda aholi manfaatlari uchun tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladi. Bunda har doim alohida tartibga solish tadbirkorlik faoliyati umumiy tartibga solish yo`nalishidan chiqib ketmasligi kerak. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni bunday turlarga ajratishga sabab shuki, bu sohada davlat faoliyati ma`lum darajada alohidalashtirilgan bo`lib, umumiydan tashqari, hududiy tusdagi huquqiy hujjatlar ham harakatda bo`ladi. Umumiy tartibga solish tadbirkorlik faoliyatining turli tomonlarini butun mamlakat miqyosida birdek qamrab oladi va barcha uchun umummajburiy ahamiyat kasb etadi. Masalan, tadbirkorlar faoliyatining erkinligi «Tadbirkorlik faoliyatini erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonun, tadbirkorlarni soliqqa tortish masalasi esa soliq, tannarxni shakllantirish tartibi to`g`risidagi qonunlar bilan hal qilinadi.

Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning alohida turida, masalan mahalliy davlat hokimiyati organlari tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun mahalliy soliqlar va yig`imlar bo`yicha imtiyozlar berishi yoki tadbirkorlar uchun qo`shimcha kafolatlar belgilashi mumkin.

3. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning mazmuniga ko`ra, uni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

a) tadbirkorlik faoliyati subyektlarini tashkil qilish va tugatish;

b) rejalashtirish;

v) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish.

Rejalashtirish tadbirkorlik faoliyatiga davlat tomonidan ta`sir etishning shakli sifatida O`zbekiston Respublikasi hududida tadbirkorlik faoliyatini mamlakat kompleks iqtisodiy rivojlanishi yo`nalishida amalga oshirilishini ta`minlaydi. Rejalashtirilgan faoliyat mamlakat miqyosidagi muhim iqtisodiy vazifalarni hal etish uchun mo`ljallanib, viloyat, tuman va boshqa ma`muriy-hududiy bo`linmalar yoki ayrim tarmoq, soha tadbirkorlariga yo`naltiriladi. Bundan maqsad mamlakat va halq manfaatlarining ustunligini ta`minlashdan, tadbirkorlik faoliyatining erkinligini kafolatlash va rag`batlantirish asosida jamiyat farovonligi uchun xizmat qilishdan iborat.

Rejalashtirilgan faoliyat ko`rsatkichlariga erishishda davlat iqtisodiy choralaridan, xususan, moliyalashtirish, subvensiya, kredit, soliq imtiyozlarini berish kabilardan foydalanadi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan rejalashtirish asosida davlat ehtiyojlari uchun tovar va mahsulotlar sotib olish davlat budjeti va davlat ehtiyojini qondirish uchun mo`ljallangan boshqa hil mablag`lar hisobidan qoplanadi.

Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish xo`jalik faoliyatini yuritishga yo`l qo`ymaslik, uni o`zgartirish yoki bekor qilish, yoki aksincha ushbu faoliyatni muvofiq holatini qo`llab-quvvatlash maqsadida tadbirkorlik faoliyati subyekti (subyektlari)ga nisbatan davlat tomonidan ta`sir etishdan iborat.

Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini yuritishga yo`l qo`ymaslik (taqiqlash) atrof-muhitni, tabiatni muhofaza qilish tartibida uchrashi mumkin. Masalan, ekologiya zarar yetkazishi mumkin bo`lgan obyektlar qurilishini davlat qonun yo`li bilan ta`qiqlaydi. Xo`jalik yuritish faoliyatini o`zgartirish atrof-muhitga, tabiatga zararli faoliyat turini cheklash yoki uni butunlay to`xtatish haqida qaror qabul qilish natijasida sodir bo`ladi.

Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish masalani bevosita (direktiv) yechish (ta`qiqlash, ruxsat etish) va bilvosita, ya`ni iqtisodiy rag`batlantirish yordamida hal qilish yo`llari bilan amalga oshiriladi.

Xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish imkoniyatlari faqat qonunga tayanmog`i lozim. Aytish kerakki, bunday normalar (qoidalar) bir qancha normativ aktlardan joy olgan. Masalan, tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati haqidagi asosiy qoidalar O`zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunda nazarda tutilgan bo`lsa, uning ayrim sohalari va jihatlari tegishli qonunlarda, jumladan, «Investitsiyalar to`g`risida»gi, «Atrof-muhitni muhofaza qilish to`g`risida»gi, «Tabiatdan foydalanish to`g`risidagi»gi, «Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi va boshqa qator qonun hujjatlarida belgilanadi.

Xo`jalik yuritish faoliyatining nazorati deganda, davlat organlari uchun tadbirkorning xo`jalik (ish) holatini kuzatish va belgilangan tartibda tekshirish, qonunda nazarda tutilgan hollarda tegishli choralar qo`llash bo`yicha qonuniy imkoniyatlari tushuniladi.

«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi, «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi Qonunlarda tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun nazorat qilinuvchi sohalar va nazorat qilish tartibi: buxgalteriya va statistika hisoboti yuritish, soliqqa tortish uchun zarur bo`lgan axborotlar berish, tekshirish asoslari va boshqa munosabatlarni tartibga soluvchi normalar belgilangan.

Qonun hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatining ayrim subyektlari uchun xo`jalik yuritish faoliyatining maxsus nazorat qilinuvchi sohalari nazarda tutilishi mumkin. Masalan, «Tabiiy monopoliyalar to`g`risida»gi (№ 815-1), «O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida»gi (№ 543-1), «Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida»gi (№ 353-1) Qonunlarda maxsus nazorat qilish belgilangan.