Mavzu: “Demografik o’tish bosqichlari” va uni dunyo hududlari bo’ylab ahamiyati

.

Ko‘rinib turibdiki, bunday “to‘lkinlar” asosan tarix nuqtai nazari-dan, boshqacha qilib aytganda, vaqt davomida tadqik va talqin qilingan. Vaholanki, ularning geografik (hududiy) jihatlari ham yo‘q emas, zero har qanday hodisa, voqelik muayyan zamon va makonda sodir bo‘ladi. Binobarin, shu o‘rinda geografik to‘lqinlar to‘g‘risida ham so‘z yuritish mumkin. Bunday o‘zgarishlarning hududlar miqyosida kengayib borishi shved olimi T. Xegerstrand tomonidan yaratilgan “yangiliklarning diffuzion tarqalishi” g‘oyasiga ham o‘xshab ketadi.
Demografik rivojlanish bosqichlari.
III bosqich tug‘ilishning ayrim mamlakatlar va, eng avvalo, yirik sanoatlashgan markazlarda tushib borishi, o‘lim ko‘rsatkichlarining ham qisqarishi bilan ajralib turadi ammo o‘lim tug‘ilishga qaraganda sekinroq pasayib boradi);
II bosqichda tug‘ilishga nisbatan o‘lim ko‘rsatkichlari tezroq qisqarib boradi, tabiiy ko‘payish ko‘tariladi;
I bosqich. Bunda tug‘ilish ham, o‘lim ko‘rsatkichlari ham yuqori bo‘ladi, aholining katta aylanma harakati kichik hajmdagi tabiiy ko‘payish bilan tavsiflanadi va uning o‘rtacha umr ko‘rishi ancha qisqa davrni o‘z ichiga oladi;
1
2
3
IV bosqichda tug‘ilish mamlakatning boshqa shaharlarida ham kamayib boradi, shahar va qishloq joylar o‘rtasidagi bu boradagi tafovut qisqaradi, o‘lim ancha past ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi;
V bosqich. Tug‘ilishning past darajasi mamlakatning barcha hudud-larida kuzatiladi, umumiy o‘lim koeffitsiyenti esa nisbatan past ko‘rsat-kichlarda (5-6 ‰) barqarorlashadi, tabiiy ko‘payish ancha kisqaradi;
VI bosqichda tug‘ilish darajasida jiddiy o‘zgarishlar yuz bermaydi, u past holatda saqlanadi, biroq, aholi demografik tarkibining “qarib” borishi sababli, umumiy o‘lim ko‘rsatkichi tug‘ilishdan ustun bo‘lib, demografik vaziyatda depopulyatsiya, ya’ni aholining mutloq kamayib borishi yuzaga keladi.
4
5
6
Yuqoridagi demografik rivojlanish bosqichlari dunyoning barcha mamlakatlarida bir vaqtning o‘zida emas, ya’ni asinxron ko‘rinishda sodir bo‘ladi va bu bosqichlarni hamma davlatlar albatta bosib o‘tishlari shart emas. Ayni paytda, hatto bir mamlakat doirasida turli xil bosqichlarning mavjudligi, demografik vaziyatning “aralash” xususiyatga ega bo‘lishi ham kuzatiladi. Qolaversa, ayrim davlatlar o‘zlarining maxsus demografik siyosatida ushbu vaziyatning keskinlashuvini oldini olish chora-tadbirlarini amalga oshiradi.