Mavzu: “Demografik o’tish bosqichlari” va uni dunyo hududlari bo’ylab ahamiyati

Tabiiy o`sish koeff.	Go`daklar o`limi koeff. (5 yoshgacha bo`lgan 1000 bolaga)	O`rtacha umr davri
					erkaklar	ayollar
Butun dunyo	21	9	12	73	66	69
Afrika	34	13	21	114	53	55
Amerika, o`rtacha ko`rsatkich	20	8	12	24	73	77
Shimoliy Amerika	19	8	11	7	77	82
Markaziy Amerika	23	7	16	26	70	75
Janubiy Amerika	21	8	13	23	69	73
Karib havzasi	21	8	13	28	69	72
Osiyo, o`rtacha ko`rsatkich	23	9	14	68	65	68
Janubi-g`arbiy Osiyo	26	9	17	86	63	64
Janubi-sharqiy Osiyo	23	8	15	51	64	67
Sharqiy Osiyo	16	6	10	29	71	75
Rossiya	11	14	3	13	60	72
Avstraliya va Okeaniya	17	8	9	7	75	78

Tug`ilish, o`lim va tabiiy ko`payish koeffitsiyentlari
(1000 kishiga nisbatan, 2012-yilgi ma`lumotlar)
Bolalar o`limi mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot darajasi bilan teskari aloqaga ega. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bolalar o`limi koeffitsiyenti 3 (Shvetsiya) dan 8 promillegacha (AQSH) o`zgaradi. Ijtimoiy-siyosiy vaziyati beqaror, iqtisodiy qoloq bo`lgan mamlakatlarda mazkur ko`rsatkich, odatda, 100 dan ortiq, ayrim hollarda 200 dan ham yuqori darajaga (Nigeriya – 240, Serra-Leone - 250) egaligi bilan ajralib turadi.
Yer shari aholisining o`rtacha umr davri 2012-yilda 67 yoshga teng bo`ldi. Bu ko`rsatkich iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda (Yaponiya, Shvetsiya, Shveysariya ... jami 29 davlat) 78-83 yoshni, qoloq mamlakatlarda (80 dan ortiq) 39-59 yoshni tashkil etdi. O`rtacha umr davrining eng yuqori ko`rsatkichlari Yaponiyaga (83 yosh) hamda Shvetsiya, Shveysariya va Islandiyaga (81 yosh), Avstraliya, Kanada, Avstriya, Isroil, Norvegiya va Fransiyaga (79 yosh), eng past ko`rsatkichlari esa MAR, Zambiya, Malavi, Mozambik, Serra-Leone, Zimbabve (37-43 yosh) kabi mamlakatlarga xosdir.

.

Yil	Aholi soni, mln. kishi	Davr ichida o`sish, mln. kishi	O`rtacha yillik o`sish, mln. kishi
1950	2515
1960	3091	504	50
1970	3698	679	68
1980	4450	752	75
1990	5292	842	84
2001	6134	959	96
2012	7095	961	87

Yer yuzi aholisi sonining o`sish sur`atlari (1950-2012-yillar)
O`zbekistonda o`rtacha umr ko`rish davri erkaklarda 67 yoshga, ayollarda esa 73 yoshga, o`rtachasi esa 73,5 yoshga teng. Tarixiy manbalar Qadimgi Rim va Qadimgi Yunonistonda o`rtacha umr ko`rish davri 25 yoshga teng bo`lganligini asoslaydi. O`rta asrlarda bu ko`rsatkich taxminan 30 yoshgacha ko`tarildi. Mana shu o`rtacha ko`rsatkichlar umr ko`rish davri yuqori bo`lgan kishilar mavjudligini inkor qilmaydi. Masalan, Yuliy Sezar o`ldirilganda 60 yoshdan o`tgan edi. Aflotun 81 yoshda vafot etgan. Umr davrini ko`rsatuvchi umumiy yo`nalishning mavjudligiga qaramasdan ko`rsatkichlar o`rtasida sezilarli farqlar mavjud. Bu ko`rsatkich Yevropa bilan Afrika o`rtasida 1950-yilda 27 yoshni tashkil etdi. Dunyo miqyoosida o`rtacha umr ko`rish davri 62 yil ichida 19 yoshga oshdi. Bu ko`rsatkich Osiyoda 27 yoshga, Afrikada qariyb 30 yoshga, Yevropada esa 15 yoshga teng bo`ldi. Shunga qaramasdan, ayrim qit`alar va regionlarda erkaklar va ayollar o`rtasidagi farq hanuzgacha kattaligicha qolmoqda
Demografik vaziyatning vaqt davomida bunday o‘zgarishi aholining takror barpo bo‘lish samaradorligida ham o‘z aksini topadi. Ushbu ko‘rsatkich aholi tabiiy harakati aylanmasining, ya’ni tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatqichlari yig‘indisining tabiiy ko‘payishga nisbati bilan aniqlanadi (indeks 0,00-1,00 doirasida o‘zgarib turadi). Bunda tabiiy ko‘payishning aynan bir xildagi miqdori turli darajadagi tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlari natijasida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, tug‘ilish, har ming kishiga hisoblanganda, 5 ‰, o‘lim 35 ‰ va ushbu ko‘rsatkichlar, yuqoridagilarga mos ravishda, 15 va 5 promilleni tashkil etganda ham bir xil natijaga, ya’ni tabiiy ko‘payishning 10 % - ni hosil qiladi.
Shunday qilib, demografik jarayonlar vaqt va hudud, zamon va makon darajasida to‘lqinsimon, bosqichma-bosqich o‘zgarib boradi. Bunday hodi-salarni aholi geografiyasi va geodemografiya nuqtai nazaridan o‘rganish aholi tabiiy harakati va o‘sishini bashoratlash imkonini beradi.

E’TIBORINGIZ

UCHUN
RAXMAT