Mavzu: Jahon xo’jaligining vujudga kelishi, asosiy belgilari va bosqichlari mundarija kirish Reja

Don xo’jaligi. Xilma-xil donli ekinlar 500 mln.gektarni tashkil etadi. Donli
ekinlar CHekka SHimoldan tashqari deyarli axolining joylashishiga mos barcha
xududlarda yetishtiriladi. Don xam mayda dexqon xo’jaliklarida xam yuqori
darajada mexanizatsiyalashgan fermer xo’jaliklari va qishloq xo’jalik
korxonalarida yetishtiriladi. Donli ekinlar yetishtirishga axoli mexnat an’analariga
nisbatan xam agroiqlimiy omillarning ta’siri kuchli. CHunonchi, bug’doy uchun
eng past temperatura 4-5S, atrofida, faol temperatura summasi esa 1150S to
1700S, makkajo’xori uchun esa yuqoridagiga mos xolda 10S, va 2100-2900S,
sholi uchun 12-15S va faol temperatura summasi 2200-3200 bo’lishi kerak.
Donli ekinlar orasida keng tarqalgani-bug’doy, makkajo’xori va sholi bo’lib,
dunyo bo’yicha yetishtiriladigan donning 3/4 qismini tashkil qiladi. Bug’doy -
SHimoliy Amerika, Farbiyva SHarqiy Yevropa mamlakatlari, Janubiy-SHarqiy
Osiyo mamlakatlari, Rossiya, Ukraina, qozog’iston va boshqa davlatlarda asosiy
oziq-ovqat sifatida SHimoliy Amerika va Lotin Amerikasida, sholi esa SHarqiy,
Janubiy va Janubiy-SHarqiy Osiyo mamlakatlarida yetishtiriladi.
Dunyo bo’yicha yetishtirilgan 75% don uchta asosiy «non»-bug’doy,
makkajo’xori va sholi xissasiga to’g’ri keladi.
Donli ekinlar orasida bug’doy 200-230 mln.gektardan ortiq yerga ekiladi.
Xosildorlik, ayniqsa, Farbiy Yevropa mamlakatlarida yuqori 45-50 ts/ga bo’lsa,
SHimoliy Amerikada 40-45 ts/ga, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida 20-25 ts/ga,
SHarqiy Yevropa mamlakatlarida 40 ts/ga va Rossiyada 20 ts/ga tashkil qiladi.
FarbiyEvropa mamlakatlaridagi don yetishtiruvchi xo’jaliklar yuqori
intensivlashgan tovar xo’jaliklari sifatida ajralib turadi. Lotin Amerikasida yirik
tovar xo’jaliklari La-Plata daryosi xavzasidagi unumdor Lampa-Argentinada
joylashgandir. Dunyo mamlakatlari bo’yicha yiliga o’rtacha 550-600 mln. t,
bug’doy olinadi va yiliga 100 mln.t. bug’doy (unga xisoblaganda) xalqaro bozorga
chiqariladi.
XX asrdagi don (bug’doy) xo’jaligining rivojlanish jarayoni shu bilan
izoxlanadiki, ikkinchi jaxon urushiga qadar xalqaro bozorga unchalik ilg’or
bo’lmagan mamlakatlar don eksport qilgan va sanoatlashgan bosh mamlakatlar
import qilgan bo’lsa, xozirgi kunda mutlaqo boshqacha manzara, ya’ni
sanoatlashgan «SHimol»dan agrar «Janub»ga katta don oqimi yunalgandir. Xatto
uzoq yillar don import qilgan Buyuk Britaniya eksportyor (axoli jon boshiga 0,12
ga ishlanadigan maydon to’g’ri kelgani xolda yiliga 3 mln.t. don chiqarmoqda)
mamlakatga aylandi. FarbiyEvropa mamlakatlari don xo’jaliklarini
intensifikatsiyalash negizida (sarflangan mexnat va kapitalni oqlash uchun) 60
ts/ga va undan yuqori xosil olish uchun intilmoqdalar. Birgina Frantsiyada butun
Afrikaga nisbatan 4 marta ko’p bug’doy yetishtiriladi.
Ixtisoslashgan bug’doy yetishtiruvchi yuqori tovar xo’jaliklari FarbiyEvropa
mamlakatlari, AQSH (bug’doykor mintaqa), va Kanada (cho’l provintsiyalari,
Argentina (Pampa), Avstraliya va qozog’istonda (qo’riq va bo’z yerlar)
shakllangan.
Dunyo bo’yicha makkajo’xori maydonlari 120 mln.gektardan ortadi va 30%
ekin maydonlari AQSH xamda makkajo’xori vatani Lotin Amerikasiga to’g’ri
keladi. Makkajo’xori yetishtiruvchi yirik rayon Argentina - Pampasida (BuenosAyresdan SHimoli-/arbdagi rayonlarda) shakllangan. AQSHda makkajo’xori yetishtirish yuksak darajada mexanizatsiyalashgan bo’lib xosildorlik gektaridan 65-70 tsentnerni tashkil qiladi va dunyo bo’yicha makkajo’xori doni eksportining 70% i AQSHga to’g’ri keladi va AQSHda 200 mln.t. ortiq makkajo’xori doni yig’ishtirib olinadi.
Dunyo bo’yicha yiliga 500 mln.t. dan ortiq makkajo’xori doni yig’ishtirib
olinadi. Makkajo’xori shuningdek, FarbiyEvropa mamlakatlari, boshqa sanoati
rivojlangan mamlakatlar, SHarqiy Yevropa mamlakatlari xamda MDX davlatlarida
yetishtiriladi. Makkajo’xori doni yetishtirishda ikkinchi va uchinchi o’rinda Xitoy
va Braziliya turadi, Afrikada-Keniya, Angola, Mozambik, Malavi va boshq.
mamlakatlarda yetishtiriladi. Osiyo, Afrika mamlakatlarida makkajo’xori
xosildorligi ancha past ekanligi bilan (4-10 ts/ga ) ajralib turadi. Vengriya,
Ruminiya, Moldovada makkajo’xori doni oziq-ovqat sifatida keng foydalanadi.
SHoli asosan sug’orishni talab qiluvchi o’simlik bo’lsada, yiliga 1500-2000
mm yog’in yog’uvchi rayonlarda (Mussonli Osiyo) uni sugormay yetishtirish
mumkin. Nixoyatda ko’p qo’l mexnatini talab qiluvchi o’simlik. SHoli asosan
Janubiy, Janubiy-SHarqiy Osiyodagi xalqlarning nafaqat asosiy oziq-ovqati
bo’libgina qolmay, balki kundalik turmush xayotida xam katta o’rin tutadi.
SHuningdek, sholi Yaponiya, Xitoy, Rossiya va Markaziy Osiyo, Janubiy Osiyo,
Janubiy-FarbiyOsiyodagi daryo vodiylari, Afrika, SHimoliy Amerika (AQSH),
FarbiyEvropa (Italiya, Ispaniya, Portugaliya), Avstraliya shuningdek Lotin
Amerikasida yetishtiriladi. Xosildorlik ayniqsa, SHimoliy Amerikada (AQSH) va
Yaponiyada yuqoridir. (50-60 ts/ga). Yiliga 450-500 mln.t. sholi olinadi. SHuning
30% dan ortig’i Xitoyga, 20% ga yaqini Xindistonga to’g’ri keladi. Birgina
Tailandda butun Afrikada yetishtiriladigan sholiga nisbatan 2 marta ko’p xosil
olinadi.
Evropa mamlakatlarida donli ekinlardan roj, arpa, tariq, Osiyo va Afrikada
qo’noq, xilma-xil maxalliy dukkakli va boshoqli ekinlar yetishtiriladi. 60-70-
yillarda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida oziq-ovqat muammosini xal qilish
maqsadida amalga oshirilgan "Ko’k inqilob" rejasiga muvofiq sholi yetishtirishni
xam keskin ko’paytirish vazifa qilib qo’yildi. SHu asosda yangi yuqori navli tez
pishar, bo’tasimon uruglar, mineral o’g’itlar, yuqori agrotexnika qo’llash asosida
sholidan yiliga ikki va xatto uch marta xosil olish imkoniyatlari yuzaga keldi.
Irrigatsion tarmoqlar kengaytirildi. Donchilik xo’jaliklariga davlat yordamining
kuchayishi oqibatida oziq-ovqat muammosini xal qilishda muayyan yutuqlarga
erishildi.
Dunyo bo’yicha yetishtirilgan donning (1,3-2,0 mlrd.t) 40% dan ortig’i
iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar xissasiga to’g’ri keladi. Osiyo, Afrika va Lotin
Amerikasidagi mamlakatlarda don yetishtirish 900 mln.t. ortganligiga qaramay,
oziq-ovqat muammosi keskin turibdi. Donli ekinlar xalqaro savdoda muxim o’rin
tutadi. (180 mln.t.).
Asosiy don eksport qiluvchi mamlakatlar 20 taga yetmagani xolda 100 dan
ortiq mamlakatlar don import qiladi. Asosiy bug’doy eksport qiluvchi mamlakatlar
SHimoliy Amerika (AQSH va Kanada), Argentina, Avstraliya bo’lsa,
makkajo’xori yem sifatida AQSH, sholi-gurunch, Janubiy va Janubiy-SHarqiy
Osiyo mamlakatlari tomonidan eksport qilinadi.
Don import qiluvchi mamlakatlar Osiyo, Yaponiya, Xitoy, Xindiston,
Pokiston, Afrikadagi rivojlanayotgan mamlakatlar, Rossiya, Markaziy Osiyo
davlatlaridir. Yevropa mamlakatlari asosan yem uchun makkajo’xori va arpa
import qiladi.