3.Sotsiologiya fanining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni.
Sotsiologiya fani
olamni anglash jarayonini chuqurroq
o’zlashtirish maqsadida tarix, falsafa, psixologiya, etnografiya,
sanhatshunoslik va jamiyatshunoslik fanlari bilan yaqin hamkorlikda
faoliyat yuritadi.
Zero, har qanday amaliyotga murojaat, har bir
ilmiy tahlil natijaviy mo’ljalni nazarda tutmog’i, obhektiv voqelik
xususidagi bilimlarimizni kengaytirmog’i, ijtimoiy muammolarni hal
etishga ko’maklashmog’i, taraqqiyot istiqbollarini aniqroq belgilashga
yordam bermog’i lozimdir.
Sotsiologiya fanining tobora taraqqiy etishi, ilmning differentsiallashuvi,
ko’plab alohida va maxsus sotsiologik nazariyalarning tarkib topishga
ham olib keladi. Masalan; siyosat sotsiologiyasi, iqtisod sotsiologiyasi,
sanhat sotsiologiyasi va boshqalar shular jumlasidandir.
Sotsiologiya XIX asrning birinchi yarmida alohida fan sifatida
shakllangunga qadar, falsafa fani ichida rivojlangan.
Sotsiologiya jamiyat hayotining turli jabhalarini tadqiq etish jarayonida,
falsafa fani doirasida ishlab chiqilgan ilmiy bilishning asosiy shakl va
va usullaridan keng foydalanadi.
Sotsiologiya
va falsafa fanlari o’zaro aloqasi xususida ulug’ alloma
Abu Nasr al-Forobiyning fikrlari ehtiborga loyiqdir. “Har bir falsafiy
ilmni o’rganishga
jazm qilgan kishi
quyidagi talablarni to’la
bajarmog’i lozimdir”.
birinchisi - falsafadagi mavjud maktablar
nomlarini va mazmunini
bilib olish;
ikkinchisi – o’qilgan har bir kitobning maqsadini tushunib yetmoq;
uchinchisi -
falsafiy o’rganishga asos bo’luvchi ishlarni
o’zlashtirmoq;
to’rtinchisi - falsafani ‘rganishdan maqsad nima ekanligini
bilmoq;
beshinchisi - falsafa sirlarini o‘rganish borasida tanlangan yo’lni
aniq bilib olmoq;
oltinchisi - Aristotelning har bir kitobidan o’ziga xosligini
aniqlay
olmoq;
ettinchisi - kitobdagi noaniqliklarni bartaraf etishni Aristotel
asarlari orqali bilib olmoq;
sakkizinchisi - falsafiy bilimlarga ega bo’lgan kishining jamiyatda
tutishi lozim bo’lgan o’rnini bilmoq;
Sotsiologiya
fani iqtisodiyot fani bilan aloqada bo’ladi.
Mahlumki, iqtisodiyot fani ishlab chiqarish munosabatlarining shakl va
qonuniyatlarini o’rganadi. Ishlab chiqarish shakllari esa ijtimoiy
munosabatlarning asosini tashkil etadi.SHunday ekan, iqtisodiy
izlanishlarning sotsiologiya fani bilan bog’liq bo’lishi tabiiy holdir.
CHunki sotsiologiya fani mehnat jarayonlarining o’ziga xos
tomonlarini, ishlab chiqarish jamoalarini, kishilarni samarali mehnatga
qiziqish va mayllarini o’rganar ekan shubhasiz iqtisodiyot nazariyasini
boyitadi.
Yahni jamiyatning bugungi kundagi muammolarini samarali hal
qilish uchun, ularning kelib chiqish sabablarini chuqur o’rganish kerak
bo’ladi. Buning uchun sotsiologlar, albatta o’tmishga murojat qiladilar.
Sotsiologiya
fani umumiy psixologiya fani bilan ham yaqin
hamkorlikda bo’lishni taqozo qiladi.
Zero, u yoki bu jamoadagi mehnat unumdorligini o‘rganishni maqsad
qilib sotsiologik tadqiqot o’tkazilayotganda
mazkur jamoa
tarkibidagi individlarning hatti-harakatlari motivlarini aniqlash,ularni
temperamentlari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda umumiy xulosa
qilishda, odamlar bilan jamoada muomala qilishni tashkil etish va
ijtimoiy huquqni boshqarishda, albatta ijtimoiy psixologiya
qonuniyatlarini chetlab o’tishi
mumkin emas.
Sotsiologiya
fani statistika fani bilan ayniqsa yaqin aloqada
rivojlanadi. Har bir sotsiolog muayyan mavzuda sotsiologik tadqiqot
o’tkazishni maqsad qilib qo’yar ekan u albatta shu sohadagi
predmetning konkret holatini, real voqelik manzarasini statistik
manbalardangina topa oladi. Keng ko’lamdagi konkret sotsiologik
tadqiqotlarning sotsiolog tomonidan statistik idoralar xodimlari bilan
hamkorlikda o’tkazilishi ijobiy samaralar berishi shubhasizdir.
So’nggi yillarda sotsiologiya fanida konkret sotsiologik tadqiqotlar
amaliy natijalarining hayotga faolroq va ko’proq tadbiq etila borishi
uning axloq, estetika, tibbiyot va pedogogika, rejalashtirish nazariyasi
va boshqaruv, huquqshunoslik, ruhiyatshunoslik singari fanlar bilan
aloqasini yanada mustahkamlamoqda. Sotsiologiya
fani ushbu fanlar
natijasiga suyanadi. Tadqiqot o’tkazish jarayonlarida esa statistik
mahlumotlardan, to’plangan mahlumotlarni o’zlashtirishda matematik
modellashtirish usullaridan va metodlaridan foydalaniladi.
Sotsiologiya
fanining boshqa fanlar bilan yaqin aloqada
ekanligi uni yangi tarmoqlari “boshqaruv sotsiologiyasi”, «oila
sotsiologiyasi”, ”jinoyatchilik sotsiologiyasi”, ”sotsial ekologiya” va
hokazolarning jadal rivojlanish misolida ham ko’rish mumkin.
Sotsiologiyaning boshqa fanlar bilan ko’p tomonlama aloqalari,
jamiyatdagi muammolarni samarali yechishda katta yordam beradi.
Sotsiologiya
fani sohaviy tasnif etilganda turli yo’nalishlar
mohiyatiga ega bo’lgan ilmiy tarmoqlarga bo’linadi.
Birinchi bosqichdagi ilmiy tarmoqlar tarkibiga umum nazariy,
umummetodologik va sotsiologik fanlarini kiritish mumkin. Ular
jumlasiga: akademik, matematik, tarixiy, amaliy va mintaqaviy
sotsiologiya sohalari kiradi.
Ikkinchi bosqichdagi zamonaviy sotsiologik ilmiy tarmoqlar qatoriga
shaxs sotsiologiyasi, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, demokratik, ekologik
hamda instituttsional sohalarni ko’rsatish mumkin.
Uchinchi bosqichdagi sotsiologik ilmiy tarmoqlar turli xil sohaviy
hamda ilmiy sotsiologik yo’nalishlarni o’z ichiga oladi, ular
quyidagilar: tahlim madaniyat, fan, din, sanhat
va boshqa sotsiologik
yo’nalishlar.
To’rtinchi bosqichdagi sotsiologik ilmiy tarmoqlar qatoriga regional
va jamoaviy xususiyatga ega bo’lgan yo’nalishlarni kiritish
mumkin. Ular quyidagilar: yoshlar, oila, shahar va qishloq
sotsiologiyasi.
Hozirgi zamon sotsiologik tarmoqlar tizimida jamoatchilik fikri
sotsiologiyasi muhim o’rin tutadi va katta ahamiyatga egadir.
Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi ijtimoiy hayotdagi barcha sohalar va
umumnazariy metodologik va xususiy sotsiologik maktablar bilan
bevosita ish yuritadi.
SHunday qilib, murakkab umumiy va xususiy sotsiologiya
fanlaridan iborat bo’lgan zamonaviy sotsiologiya tizimi uni ko’plab
ijtimoiy gumanitar fanlar bilan keng aloqalarni taqozo etadi. Bu
aloqalar ham umummetodologik bosqichda ham maxsus xususiy fanlar
va ilmiy yo’nalishlar bo’yicha olib boriladi. Bu esa uni zamonaviy
ijtimoiy gumanitar fanlar tizimidagi o’rnini aniqlab
beradi.
Sotsiologiya ijtimoiy gumanitar fanlar ierarxiyasida
eng yuqori
bosqichni egallaydi. Falsafa va tarix bilan birgalikda, u ijtimoiy fanlar
tizimining umummetodologik negizini shakllantiradi.Lekin shu bilan
birga ushbu tizimda jamiyat rivojlanishi qonuni va qonuniyatlarini
o’rganuvchi umumfundamental bo’lgan falsafaning alohida o’rnini
tahkidlab O’tish zarur.
|