Mavzu: Ustav kapitali hisobi: Mundarija: I. Kirish II

Kurs ishi 2 qismdan iborat:
- Ishning birinchi qismida ustav kapitalini hisobga olishning nazariy jihatlari, kontseptsiyasi, tasnifi, uning tartibga solinishi ko'rib chiqiladi. Audit tushunchasi, ustav kapitalidagi o'zgarishlarni hisobga olish.
- Ishning ikkinchi qismida Korxona ustav kapitalining tarkibi va uni shakllantirish manbalari hamda xususiyatlari ko’rib chiqiladi.

1. Ustav kapitalini hisobga olishning nazariy jihatlari.

1.1. Ustav kapitalining kontseptsiyasi, tasnifi, tartibga solinishi, uni shakllantirish tamoyillari
Mulkchilik tashkiliy – huquqiy shakllaridan qat'i nazar, har bir tashkilot iqtisodiy resurslarga ega bo'lishi kerak – uning moliyaviy–xo'jalik faoliyatini amalga oshirish uchun kapital. Maxsus adabiyotda turli tushunchalar qo'llaniladi: kapital, kapital va passiv kapital.
Qimmatli qog'ozlar-ustav, qo'shimcha va zahira kapitali, taqsimlanmagan foyda va boshqa zaxiralar (maqsadli jamg'armalar va zaxiralar) to'plamidan iborat bo'lgan kapital (majburiyat) ni hisobga olgan holda kapitaldir. [3]
Ko'tarilgan kapital-kreditlar, kreditlar va kreditorlik qarzlari, ya'ni jismoniy va yuridik shaxslarga nisbatan majburiyatlar.
Faol kapital-barcha mol-mulkning tarkibi va joylashuvi bo'yicha qiymati, ya'ni tashkilot qonuniy ravishda mustaqil shaxs sifatida egalik qiladi.
Passiv kapital-bu tashkilotning mulkiy (faol kapital) manbalari bo'lib, u o'z va jalb qilingan kapitaldan iborat.
Bu tushunchalar quyidagi tenglama bilan ifodalanishi mumkin:
Aktivlar = moliyaviy majburiyatlar + qimmatli qog'ozlar (1)
Ba'zan qimmatli qog'ozlar qoldiq bo'lib xizmat qiladi, chunki u moliyaviy majburiyatlarni to'lashdan so'ng tashkilot tasarrufida qoladigan mablag'larning yig'indisini aks ettiradi.
Bunday holda, tenglama shunday ko'rinadi:
Qimmatli qog'ozlar = aktivlar – moliyaviy majburiyatlar (2)
Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarida kapital jalb qilingan va o'z kapitalining jami sifatida qaraladi.
Hozirgi vaqtda ustav kapitalining bir qismini tavsiflash uchun uning miqdori ta'sis hujjatlarida ko'rsatilgan bo'lib, "ustav kapitali", "Katlama kapitali", "ustav fondi", "o'zaro (bo'linmas) fond"tushunchalaridan foydalanadi. [4]
Xo'jalik jamiyatlarining ustav kapitali (ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari va mas'uliyati cheklangan jamiyatlar) ta'sischilar (ishtirokchilar) tomonidan ta'sis hujjatlarida belgilangan miqdorlarda faoliyatni ta'minlash uchun tashkil etilgan taqdirda tashkilotning mol-mulkiga depozitlar (ulushlar , nominal qiymatdagi aktsiyalar) pul ko'rinishida jami bo'lib, uning kreditorlari manfaatlarini kafolatlaydi.
Normativ hujjatlarga muvofiq, tashkilot va tashkilotlarning turli guruhlari uchun ustav kapitali davlat ro'yxatiga olingan vaqtda to'liq yoki qisman to'lanadi. (ilova-ga qarang) ro'yxatdan o'tishdan oldin tashkilot bankda maxsus jamg'arma hisobini ochadi, undan bank hisob egasining davlat ro'yxatidan o'tguniga qadar hech qanday operatsiyalarni amalga oshirmaydi. Ro'yxatga olgandan so'ng, jamg'arma hisobvarag'i hisob-kitobga aylanadi. Agar tashkilot ro'yxatdan o'tgan paytdan e'tiboran bir yil mobaynida uning qisman to'langan ustav kapitali ta'sis hujjatlarida belgilangan tartibda keltirilmasa, tashkilot ustav kapitalining pasayishini ro'yxatdan o'tkazishi shart. Agar ustav kapitali qonun hujjatlarida belgilangan pastki chegaradan kam miqdorda kamaytirilsa, tashkilot tugatilishi kerak. [3]
Ustav kapitalini va uning turlarini hisobga olish 80 "ustav kapitali" passiv hisobida amalga oshiriladi. Aksiyadorlar va jamiyat ishtirokchilari uchun javobgarlik chorasiga qarab, 80 hisobi quyidagi sub-hisoblarga ega bo'lishi mumkin:
80-1 " e'lon qilingan (ro'yxatdan o'tgan) kapital) - ustav va boshqa ta'sis hujjatlarida belgilangan miqdorda.
Korxonaning ustav kapitalining tarkibi uning ta’sis hujjatlari va tashkiliy huquqiy shakliga bog’liqdir. Ustav kapitalini shakllantirish tartibi korxonaning tashkiliy-huquqiy shakliga muvofiq O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi va ta’sis hujjatlari asosida tartibga solinadi.
Ustav kapitali ro’yxatdan o’tkazilgan miqdorda aks ettiriladi va undan oshib ketishi mumkin emas. Korxonaning ustav kapitalini ko’payishi yoki kamayishi faqat ta’sischilarning qarori asosida ta’sis hujjatlariga o’zgarishlar kiritilgandan so’ng amalga oshiriladi.
Aksiyadorlik jamiyati davlat ro’yxatidan o’tkazilgandan keyin uning ustav kapitali emissiya prospektida ro’yxatga olingan summada ko’rsatiladi. Korxonaning aksiyadorlik kapitali hisobda ro’yxatdan o’tgan, lekin emissiyasi tugallanmagan miqdorda hisobga olinishi sababli e’lon qilingan (chiqarishga ruxsat berilgan) chiqarilgan (aksiyadorlar tomonidan obuna amalga oshirilgan) va muomaladagi oddiy aksiyalarning har qaysi emissiyasini alohida hisobga olish zarur.
Aksiyadorlik jamiyatlari o’z ustav kapitalini muomalaga qo’shimcha aksiyalar chiqarish yoki muomaladagi aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yo’li bilan oshirish mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlari ustav kapitali miqdori aksiyalar nominal qiymatining pasayishi yoki ularning sonini kamaytirish, shuningdek, jamiyat tomonidan keyinchalik qoplash uchun aksiyalarning bir qismini sotib olinishi natijasida kamayishi mumkin.
Aksiyalarning likvidliligini oshirish maqsadida ularni maydalash natijalari aksiyadorlar kapitalining hajmiga ta’sir ko’rsatmay, faqatgina yangi muomaladagi aksiyalarning nominal qiymati va miqdorini ko’paytirish sababli ushbu operatsiyalarga buxgalteriya yozuvlari qilinmaydi.
Aksiyadorlarga korxona ustav kapitalidagi ulushining qaytarilishi aksiyadorlik jamiyatining sotib olingan xususiy aksiyalari sifatida ko’rsatiladi va ushbu summa shu nomdagi kontrpassiv schyotda hisobga olinadi.
Korxona ro’yxatdan o’tgandan keyin uning ustav kapitali ta’sis hujjatlarida belgilangan pay va ulushlaridan tashkil topadi.
Ustav kapitalining shakllanishidagi o’ziga xos xususiyatlar ularning hisobini yuritishga ham bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham «Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot» ko’rsatkichlarining ustav kapitaliga tegishli ustunlari ushbu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda tuzilgan.
Хususiy kapital to’g’risidagi hisobotda ustav kapitalining yil boshiga qoldig’i (010-satr). Ushbu ko’rsatkich buxgalteriya hisobining 8300 «Ustav kapitali (fondi)ning hisobvaraqlari»ning joriy yilning 1-yanvariga bo’lgan kredit qoldig’i ma’lumotlari asosida aniqlanadi.
Navbatdagi ko’rsatkich xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari (100-satr)da korxona ustav kapitali qiymatining o’zgarishi natijasida boshqa manbalardan qo’yilgan mablag’lar summasini ko’rsatadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, ustav kapitalining yil oxiridagi qoldig’i (110-satr), yil boshidagi qoldiq summasiga (010-satr) xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari (100-satr)ni qo’shish orqali aniqlanadi.
Хususiy kapitalning ko’payishi (+), yoki kamayishi (-) (120-satr)ning ustav kapitalining ta’siridagi o’zgarishini ko’rsatadi. Bunda ustav kapitali summasining ko’payishi yoki kamayishi hisobiga xususiy kapital qanchaga o’sgan yoki kamayganligi to’g’risidagi ma’lumotlarni olish mumkin.
Хususiy kapital to’g’risidagi hisobotning ustav kapitaliga oid ustunlarini to’ldirishdan oldin ularning o’zgarishining buxgalteriya hisobi schyotlaridagi aks ettirilishi tekshirilshi lozim. Buning uchun tekshirish schyotlarning o’zaro bog’lanishi asosida amalga oshiriladi. Bunda dastlab ustav kapitalining o’zgargan summasiga ustav kapitalini hisobga oluvchi 8300-«Ustav kapitali (fondi)ning hisobvaraqlari» bilan 4610-«Тa’sischilarning ustav kapitali (fondi)ga badallar bo’yicha qarzlari» hisobvarag’ining bog’lanishi tekshirilishi lozim. Shundan so’ng ta’sischilarning ustav kapitaliga badallar bo’yicha qarzlarini to’lashini tekshiriladi. Ma’lumotlarning to’g’riligini ishonch hosil qilingandan so’ng ularni xususiy kapital to’g’risidagi hisobotning ustav kapitaliga tegishli ustunlaridagi ko’rsatkichlarini to’ldirish uchun foydalaniladi.
Bоzоr iqtisоdiyoti qarоr tоpib, rivоjlanib bоrish shartlaridan eng muhimi fоyda оlib ishlash hisоblanadi. Shu ma’nоda har qanday iqtisоdiy harakat natijasi albatta fоydalilikni, manfaatlikni ta’minlashi kеrak. Bugungi rеjali bоzоr iqtisоdiyotining asоsiy jihati shundaki, sоtsialistik tuzumdagi rеjali iqtisоdiyotda farqli o’larоq har bir iqtisоdiy sub’yеkt uchun kеng imkоniyotlar оchib bеradi.
Ma’muriy bоshqarish yoki rеjalashtirishda, хo’jalik fоaliyatini tashkil qilish, bоshqarishning shakl va uslublari tizimidagi tubdan o’zgarishlar asоsida bоshlangan bоzоr iqtisоdiyotiga o’tib bоrish, iqtisоdiy harakatga bo’lgan ishtiyoq va erkinlikni o’stirgan hоlda, aniq va o’z nоmidan mulk va yutuqlar egasi sifatida chiquvchi harakat sub’yektlarini qarоr tоpishiga imkоn bеrmоqda. Eng katta yutug’imiz shuki, ayni paytda kоrхоnalar to’la davlat tasarrufidan chiqarildi va turli mulkchilik shaklida fоaliyat yuritayotgan kоrхоnalarga aylantirildi. Erkin bоzоr munоsоbatlariga asоslangan sharоitda ishlab chiqarish, tijоrat va tadbirkоrlik faоliyatini yo’lga qo’yish va yuritishdan eng asоsiy maqsad yuqоri natijaviylikga erishish hisоblanadi.
Xususiylashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va aksiyadorlashtirish jarayonlari bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan va turli mulkchilikka asoslangan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning salohiyatini ularning xususiy kapitali ko'rsatkichi xarakterlaydi. Xususiy kapitalga yetarli darajada ega bo'lmagan xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyalini uzluksiz rivojlantira olmaydi va bozorda vujudga keladigan raqobatga bardosh berish qobiliyati sust bo'ladi. Shuning uchun ham xususiy kapitalga ega bo'lish, uni doimiy tarzda ko'paytirib borish bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo'jalik yurituvchi sub'ektning, shu jumladan ma’suliyati cheklangan jamiyatlarning ham rivojlanishiga kafillik beruvchi muhim element bo'lib hisoblanadi.

3.