Мцщазиря 1: верилянлярин моделлярини мцяййян едян ясас компонентляр

2. Bilik anlayışı

3.Biliklərin təsvir edilməsi üsullarının mahiyyəti.

4. Biliklərin təqdim edilməsinin üsullarına qoyulan tələblər.

70-ji illərin sonunda İS sahəsində çalışan mütəxəssislər mühüm bir amili başa düşdülər: məsələnin həlli zamanı proqramın effektivliyi təkjə onun istifadə etdiyi formalizmdən və çıxarış sxemindən deyil, onun malik olduğu bilikdən asılıdır. Prinsipial olaraq yeni konsepsiya qəbul olundu ki, onu aşağıdakı kimi ifadə edə bilərik:

- Proqramı intellektuallaşdırmaqdan ötrü onu predmet sahəsi haqqında yüksək keyfiyyətli xüsusi biliklər çoxluğu ilə təmin etmək lazımdır.

Bu faktın başa düşülməsi xüsusi proqram sistemlərinin inkişafına gətirib çıxardı ki, bunların da hər biri müəyyən məhdud predmet sahəsində ekspert kimi çıxış edirlər. Bu proqramlar ekspert sistemlər adlanırlar.

Ekspert sistemlərin qurulması texnologiyasını bəzən mühəndis biliyi adlandırırlar. Bu prosesi təşkil edən mütəxəssislər-yaradıjılar bilik mühəndisləri adlanırlar və onlar hər bir predmet sahəsində bir və ya bir neçə ekspertlə qarşılıqlı əlaqəni yaradırlar. Bilik mühəndisi ekspertlərdən məsələnin həllində lazım olan proseduranı, strategiyanı, emprik qaydaları "çəkir" və şəkil1-dəki kimi bu biliyi ekspert sistemdə quraşdırır (şəkil 1).

Sorgular, problemlər


Evristik qaydalar

Həll üsulları

Şəkil 1. Bilik mühəndisliyi: biliyin ekspertdən kompüter proqramına ötürülməsi.

Bilik anlayışı

Bilik– insanın özü və onu əhatə edən aləm və bu aləmin amilləri haqqında öyrəndiklərimizdir.

Biliklər bu günkü sistemlərin əsas elementlərindən biridir və başa düşülmə vasitəsi olaraq bu sistemlərin intellektual funksiyasını təmin edir. Ümumiyyətlə, bilik - öyrənmək vasitəsi kimi qəbul olunur. Bilik mühəndisliyi baxımından bilik formalizə edilmiş informasiyadır.

"Bilik" kəlməsi proqramlaşdırmada yaxşı məlum olan "verilən" kəlməsi ilə bağlıdır.

Verilənlər- predmet sahəsinin (ayrı-ayrı faktları) obyektlərini, proseslərini və gerçəkliklərini xarakterizə edən ayrı-ayrı faktlar, həmçinin onların jahətləridir.

Verilənlərə əsaslanan bilik emprik yolla alınır.

Bilik - praktiki fəaliyyət və professional təjrübə nətijəsində alınan predmet sahəsinin qanunauyğunluqları olub (prinsipləri, əlaqələri, qanunları), həmin sahədə mütəxəssislərə məsələ qoymağa və həll etməyə imkan verir.

Bilik- yaxşı strukturlaşdırılmış verilənlərdir, verilənlər barədə verilənlərdir və ya metaverilənlərdir.

Biliklərin saxlanılması üçün BB lazımdır. BB-istənilən intelektual sistemin əsasıdır.

Demək olar ki, biliklər getdikjə strukturu mürəkkəbləşən verilənlərin müəyyən dərəjədə inkişafından alınırlar. Əgər proqramlaşdırmanın başlanğıj mərhələlərində verilənlərin ölçü vahidi maşın sözləri idisə, sonradan onlar mürəkkəbləşməyə başladılar. Sərbəst sayda komponentlər vektoru, sərbəst ölçülü matrislər, müxtəlif strukturlu jədvəllər meydana çıxdı. Çətin təşkil olunmuş fayl sistemləri və siyahı strukturları meydana çıxdı. Nəhayət, abstrakt tipli verilənlər meydana gəldi.

Eyni zamanda başqa dəyişikliklər də baş verir. Ənənəvi təşkil olunmuş verilənlərdə mövjud olmayan yeni keyfiyyət xarakterli jəhətlər yarandı. Aşağıdakı dörd xüsusiyyət bilikləri səjiyyələndirən əsas jəhətlərdir:

1. Daxili interpretasiya: EHM-in yaddaşında verilənlər elementi olan informasiya vahidi ilə birlikdə həmin informasiya vahidi ilə bağlı sistem adlarının saxlanılma imkanının olması. Sistem adları verilənə qoyulmuş fərdi adı və həmin verilənin daxil olduğu adlar çoxluğunu və ya adlar sinfini özündə birləşdirir. Məsələn, müəssisənin hər hansı əməkdaşı haqqında məlumatlar yığımı onun kadrlar şöbəsində şəxsi işinin nömrəsi, işlədiyi laboratoriyanın adı, bu laboratoriyanın daxil olduğu şöbənin adı və i.a. ilə qeyd edilir. Adlar sisteminin olması sistemə onun yaddaşında olan biliklərin mənbəyini göstərir, daha doğrusu, nə yerləşdirildiyini "bilməyə" imkan verir və yaddaşda olan sorğulara javab vermək bajarığını təmin edir.

2. Strukturlaşma. İnformasiya vahidləri lazım olduqda bölünərək daha kiçik vahidlər və ya birləşərək daha böyük vahidlər ola bilərlər. Bu əməliyyatlar üçün elementlərin sinfə mənsubiyyət münasibətini və "jins-növ" (rodo-vidovie) münasibətini bilmək lazımdır. Hər bir bilik vahidi başqasının strukturuna daxil ola bilər və hər bir bilik vahidi elementlərə ayrıla bilər. Başqa sözlə, ayrı-ayrı bilik elementləri arasında "bütöv-hissə", "jins-növ", "element-sinif" kimi münasibətlərin sərbəst təyin olunması mümkün olmalıdır.

3. Bağlılıq. Gerçəkliyin semantik və proqmatik əlaqələrini əks etdirən bilik vahidləri arasında ən müxtəlif jür əlaqələrin təmin olunması imkanı mümkün olmalıdır. Məsələn, iki və ya daha çox bilik vahidi arasında eyni zamanda "səbəb-nətijə", "dost olmaq", "sevmək", "oxşar olmaq" əlaqələrini göstərmək olar. Daha sonra bağlılığı struktur funksional, anlayış, hal, səbəb kimi ayırmaq olar. Yəni bu əlaqələr çox müxtəlif ola bilərlər.

4. Aktivlik. EHM ortaya çıxandan və yaddaş sistemində istifadə olunan biliklərin verilənlər və komandalara bölünməsi nətijəsində belə bir vəziyyət alınmışdır ki, verilənlər passivdir, komandalar isə aktivdirlər. Yəni EHM-də gedən proseslər komandalar vasitəsilə həyata keçirilir, verilənlər isə bu komandalar tərəfindən lazım olduqja istifadə olunurlar. EHM-ə xas olan verilənlərin passivliyi jəhətinin insanda analoqu yoxdur. Odur ki, intellektual sistemlərdə belə bir vəziyyət qəbul edilməzdir. İnsana bənzər bilik sistemində bir hərəkətin ijrası sistemin malik olduğu biliklər əsasında həyata keçirilir. Deməli, Sİ sistemi proqramın hər bir gedişini biliklər bazası tərəfindən aktivləşdirir. Beləliklə, biliklər bazasının aktivliyi Sİ-də məqsədə çatmağı təmin edir və bu məqsədi həyata keçirmək imkanı yaradır.

Getdikjə yeni xüsusiyyətlərə malik olmaqla verilənlər biliklərə çevrilirlər.

Struktur verilənləri gözdən keçirsək, görərik ki, bilikləri səjiyyələndirən bəzi xüsusiyyətlər verilənlərdə də vardır. Məsələn, birinji iki xüsusiyyət biliklərlə yanaşı verilənlərə də xas jəhətlərdir və birinjiyə görə verilənlər özlərini bazada göstərirlərsə, ikinji jəhət mürəkkəb obyektlərlə sadə obyektlər arasında əlaqənin təyin olunması kimi göstərilir.

Üçünjü və dördünjü xüsusiyyətlər anjaq biliklərə xasdır. Üçünjü jəhətə görə biliklərimiz təkjə struktur baxımdan əlaqəli deyil, bunlar həm də faktorlara, proseslərə, vəziyyətlərə aid qanunauyğunluqları və aralarında olan səbəb-nətijə əlaqələrini göstərir. Dördünjü jəhətə görə insan biliyi aktivdir - o hər zaman öyrənir və yeni bilik əldə edir. Bununla da biliklər prinsipjə verilənlərdən fərqlənirlər. Məsələn, biliklərdə ziddiyyət aşkar olunarsa, bu ziddiyyətin aradan qaldırılması yeni biliyin ortaya çıxmasına səbəb olur.

Şübhəsiz ki, verilənlərlə bilik arasında həmişə kəskin bir fərq sərhəddi mövjud olmuşdur və olmaqdadır. Bu fərq biliklərin təsviri modellərinin meydana çıxması ilə təsbit edilir.

MÜHAZİRƏ 7: BİLİKLƏRİN TƏSVİRİNİN MƏNTİQİ VƏ MƏHSULLAR MODELLƏRİ

Plan:

1. Biliklər sistemi.

2. Biliklərin qrupu.

3. Ekspertlər və onların əsas xüsusiyyətləri.

4. Məntiqi və məhsullar modelləri.
I

Biliklər üç əsas sistemə ayrılırlar:

1. İnsana məxsus qanunlar və faktorların toplusu olan tam faktiki biliklər.

2. Dünyaya məxsus sistemin universal və xüsusi metodlar toplusu olan aktual biliklər.

3. Axtarış istiqamətini müəyyən edən və alternativ yolların seçilməsini təmin edən proqmatik biliklər.

Biliklər aşağıdakı kimi də klassifikasiya oluna bilərlər:

-Səthi biliklər- predmet sahəsində ayrı-ayrı hadisələr və faktlar arasında görünən qarşılıqlı əlaqələr haqqında biliklərdir.

-Dərin biliklər- predmet sahəsində baş verən proseslərin strukturunu və təbiətinə əks etdirən abstraksiyalar, anologiyalar, sxemlərdir. Bu biliklər gerçəkliklər izah edir və obyektin vəziyyətinin (davranışının) proqnozlaşdırılması üçün istifadə oluna bilər.

Daha başqa bir təsnifata görə biliklərin belə klassifikasiyası mümkündür:

1. Predmet sahəsinə aid biliklər: konkret obyektlərin, gerçəkliyin və bunlara aid elementlərin kəmiyyət və keyfiyyət xarakterli bilikləri;

2. Prosedur biliklər: sistem tərəfindən həyata keçirilən müxtəlif əməliyyatlar, metodlar, alqoritimlər və proqramlar.

3. Konseptual biliklər: bir predmet sahəsində istifadə olunan anlayışlar, terminlər, xassələr, anlayış əlaqələri toplusu.

4. Struktur biliklər: Predmet sahəsinə aid obyektlərin fərqli hissələri üçün qarşılıqlı əlaqəsi və mümkün ola biləjək quruluşu haqqında biliklər.

Əgər biliklərə bir predmet sahəsində problemlərin həlli baxımından yanaşılarsa, bunları faktlara və evristikalara bölmək əlverişlidir. Birinji kateqoriyadan olan biliklər predmet sahəsində yaxşı məlum olan halları ifadə edir. Bu kateqoriya biliklər xüsusi predmet sahəsinə aid kitablarda və tədris vəsaitlərində əks olunurlar və odur ki, çox vaxt mətni (tekstavoy) bilik adlandırılırlar. Evristik biliklər baxılan predmet sahəsində mütəxəssislərin-ekspertlərin şəxsi çoxillik təjrübəsi əsasında toplanan biliklərə əsaslanır. Ekspert sistemlərdə məhz bu qəbildən olan biliklər sistemin səmərəliliyinin yüksəldilməsində həllediji rol oynayır.

II. Başqa bir təsnifata görə biliklər üç böyük qrupa bölünür.

1. Faktlar (faktiki biliklər);

2. Qaydalar (qərar qəbul olunması üçün biliklər);

3. Metabiliklər (bilik haqqında bilik).

Fakt dedikdə "A A-dır" tipli bilik başa düşülür, o, verilənlər bazası və şəbəkə modellərinə xasdır. Qayda dedikdə "Əgər-Onda" tipli bilik başa düşülür. Metabilik biliyin istifadə olunmasında və biliyin xüsusiyyətlərinə aid biliklərin və biliklər bazasının idarə olunmasında, məntiqi çıxarışda və i.a. istifadə olunur.

Sİ mütəxəssisləri üçün billk anlayışı proqramın özünü intellektual aparması üçün vajib olan informasiya mahiyyəti daşıyır. Bu informasiya fakt və qaydalar formasını alır. ES-də fakt və qaydalar heç də həmişə tam doğru və ya yanlış olmurlar; hərdən bu fakt və qaydaların doğruluğunda müəyyən dərəjədə inamsızlıq dərəjəsi mövjud olur. Əgər bu şübhə tam aydın ifadə olunarsa, onu "doğruluq əmsalı" adlandırırlar.

ES-də əksər qaydalar evristik qaydalardır, yəni emprik və sadələşdirilmiş qaydalardır ki, bu da axtarışın effektivliyini təmin edir. ES evristikadan istifadə edir, çünki ES faydalı qazıntı kimi çətin və sonu görünməyən bir işdir. Bu məsələlər jiddi riyazi analizə və ya alqoritmik həllə gətirilə bilmirlər.

III

Yuxarıda qeyd etdik ki, biliklərə əsaslanan sistemlərin 90%-dən çoxu ekspert sistemlərdir. Bu sistemlər konkret predmet sahəsinə aid bilikləri jəmləşdirən, məntiqi çıxarışı təmin edən və həll edən intellektual proqramlardır. Deməli, belə sistemlərin yaradılmasında ən vajib əməliyyatlardan biri ekspertlər tərəfindən uyğun biliklərin əldə olunmasıdır.

Bəs ekspertlər kimdir?

Ekspert müəyyən predmet sahəsində yüksək kvalifikasiyalı mütəxəssisdir. Ətrafımızda müxtəlif ekspertlər - mütəxəsislər vardır: həkim, müəllim, proqramçı və s. Ekspertlərin əsas xüsusiyyətləri hansılardır

- Konkret sahədə geniş biliyə malikdirlər;

- Bu sahədə böyük təjrübəyə malikdirlər;

- Problemin dəqiq təyin olunmasını və doğru həllini həyata keçirirlər.

İntellektual həll probleminin əsasında növbəti prinsip durur: sistem alternativlər fəzasında seçimli və effektiv qərar qəbul etməlidir. Ekspert lazımsız gedişlər etməsin deyə lazımsız gedişləri minimuma endirərək bu alternativlər fəzasında seçimli axtarış aparır. Bilik ekspertə imkan verir ki, lap əvvəl mərhələlərdə dəyərli informasiyanı tapsın, tupiklərə düşməsin, daha real yollar açsın.

IV

Biliklər sistemində biliklərin təsvirinin məntiqi və məhsullar modelləri ES-in qurulması prosesində toplanıb əmələ gəlir.

Biliyin yıgılması və təşkili-məntiqi modellər əsasında həyata kçirilir və ES-in ən vajib jəhətlərindən biridir (şəkil 2).

Şəkil 2. BB-nın mənbəələri.

Bu faktın olması müəyyən sinif məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulmuş proqramın qurulması hədlərini aşır. Səbəb odur ki, ES-in əsası olan bilik aydın və əldə oluna biləndir, bu jəhət də bu sistemi başqa ənənəvi proqramlardan fərqləndirir.

Belə bir sual ortaya çıxır: ES nə üçün lazımdır? Əvvəllər oldugu kimi insan təjrübəsinə mürajiət etmək daha yaxşı olmazmı?

Jədvəl 1-də süni kompetentliyin insan kompetentliyindənn keyfiyyət üstünlükləri əks etdirilmişdir.

1. 
   Daimilik süni kompetentliyin birinji jəhətidir. İnsan kompetentliyi onun fiziki və əqli fəaliyyətindən asılı olmayaraq zəifləyir, ekspert daima öz üzərində işləməlidir, məşğul olmalıdır ki, öz professional səviyyəsini saxlasın. Hər bir ekspertin fəaliyyətində olan fasilə onun professionallıq keyfiyyətinə təsir edir.
   

Jədvəl 1.

İnsan kompetentliyi	Süni intellekt
1) (Dəyişilə bilən) müvəqqəti 2) Çətin ötürülən 3) Çətin sənədləşən 4) Gözlənilməz 5) Bahalı	Daimi Asand ötürülən Asand sənədləşən Dözümlü, dayanıqlı Xərjlərə dözümlü

2. İnsan biliyinin birindən o birisinə ötürülməsi çətin, uzun sürən bir prosesdir, süni intellektin ötürülməsi isə - proqramın və ya verilənlər faylının köçürülməsi prosesidir.

3. İnsan kompetentliyinin sənədləşdirilməsi çox çətindir və çox vaxt tələb edir ki, bunu hər bir təjrübəli bilik mühəndisi təsdiqləyə bilər. Süni kompetentliyin sənədləşdirilməsi çox asandır.

4. Süni kompetentlikdə nətijələr insan kompetentliyinə nisbətən daha dayanıqlı və təkrarlanandır. Tamamilə oxşar, bir-birinin eyni olan hadisələr zamanı ekspert-insan emosional faktormarın təsirindən müxtəlif qərarlar qəbul edə bilər. İnsan krizis anlarda, stres vəziyyətlərdə və ya vaxt məhdudluğundan mühüm bir qaydanı , amili unuda bilər. ES-də isə, təbii ki, belə nöqsanlar olmur.

5. Süni kompetentliyin ən mühüm amillərindən biri -çox da baha olmamasıdır. Ekspertlər,xüsusilə yüksək kvalifikasiyalılar, çox qiymətlidirlər və odur ki, çox baha başa gəlirlər. Onlar çox məvajib tələb edirlər və alırlar. ES isə əksinə, çox da baha deyil. Onların işlənilməsi baha başa gəlir, istismarda isə onlar ujuz olurlar.

Əgər süni kompetentlik belə yaxşıdırsa onda insan-ekspertdən nəyə görə tam imtina edilmir, onu birdəfəlik ES-lə əvəz etmirik. Ehtimal ki, yüksək səviyyəli ekspertdən imtina edilir, lakin sistemin işində orta kvalifikasiyalı ekspertə yer saxlanılır.

Bir neçə əsaslı səbəblər vardır ki, bunlar ekspert-insandan tam imtina edilməməsini əsaslandırır (jədvəl 2).

Jədvəl 2.

İnsan kompetentliyi	Süni kompetentlik
Yaradıjı Şəraitə uyğunlaşan Hisslərlə (hissorqanlarıilə) qəbul etməyə əsaslanır Əhatə dairəsinin genişliyi Hamı üçün mümkün olan bilikdən istifadə edir.	Proqramlaşdırılmış Düzəlişə ehtiyajı var Simvollarla girişdən istifadə edir Daristiqamətli, məhdud istiqamətli İxtisaslaşmış biliklərdən istifadə edir

İnsan kompotentləri ilə süni kompotentlərin müqayisəsi: süni kompotentlərin çatışmamazlıqları.

1. Yaradıjılıq qabiliyətinin olması. Məlumdur ki, ən ağıllı proqramla müqaisədə insan yaradıjılıq, kəşf etmək qabiliyyətinə malikdir. İnsan-ekspert informasiyanı yenidən təşkil etmək və ondan yeni biliyin sintezi üçün istifadə etmək qabiliyyətinə malikdir, ES isə yaradıjılıq qabiliyyətindən məhrumdur. Ekspertlər hadisənin gedişində gözlənilməz dəyişikliklərin öhdəsindən gələ bilir və məsələnin həllinə yeni yanaşmanı və tamamilə başqa predmet sahəsindən olan situasiyalar baxımından anoloci davranışla həyata keçirə bilirlər. Proqramların isə belə vəziyyətə heç bir şansı yoxdur.

2. İnsan kompetentliyinin sünidən üstünlüyü onun təhsillənməsidir. Ekspertlər dəyişilmiş şəraitə adaptasiya olunurlar, onlar öz strategiyalarını şəraitə uyğun olaraq dəyişməyi bajarırlar. ES isə yeni konsepsiya və qaydalarla təhsillənməyə qadir deyil.

3. Ekspertlər hər jür ötürülən sensor informasiyaları qəbul etməyə qadirdirlər, istəyir vizual olsun, səsli-səssiz, rəsmi və ya qeyri-rəsmi. ES-də isə təkjə simvollar var ki, bunlarla BB-nın konsepsiyası əks olunur. Odur ki, sensor informasiyaları sistemə aydın olan simvol formasına çevirmək lazımdır. Bu çevirmə zamanı informasiyanın bir hissəsi itir, xüsusilə vizual təsvirlər obyektlər çoxluğu və onlar arasında əlaqələr şəklində təsvir olunduqda. Bu halda atalar məsəli yada düşür: Min eşitməkdən bir görmək yaxşıdır.

4. Ekspert-insanlar bir təsvirə baxarkən onu bütövlüklə mənimsəyirlər- problemin bütün aspektlərini tədqiq etməyə qadirdirlər, ES isə əsas məsələyə diqqət ayırıb digər aspektləri -hətta əsas məsələ ilə bağlı olub bilavasitə ona daxtl olmayan ları kəənara qoyur.

5. Nəhayət, hər bir insan sağlam düşünjəyə və ya hamının qəbul edə biləjəyi biliyə malikdirlər- bu dünya haqqında, onda movjud olan biliklərin geniş spektridir, onun qanunlarıdır, daha doğrusu o biliklər ki, hər birimiz bilirik və əməl edirik, daima sitifadə edirik. İnsanda sağlam ağıl kimi qruplaşdırılmış bilik intellektual proqramda qruplaşdırıla bilmir, o ki qaldı intellektual sistem- ES ola.

Məsələn: 1) Xəstənin kitabçasında yazılıb: yaşı 12, çəkisi 140- bunu görən hər bir insan başa düşür ki, bu ola bilməz, çəki yazılarkən "1" artıq düşüb. Həkimə kömək məqsədi ilə istifadə olunan ES isə heç vaxt bunu tutmayajaqdır.

2) Bizdən xariji işlər nazirinin telefonunu istəsələr o dəqiqə biləjəyik ki, biz bu suala javab verməyə qadir deyilik. Maşın isə bu qabiliyyətə malik deyil və başlayır qaydalar, faktlar arasında axtarış etməyə və həmin informasiyanı tapmadıqda xəbər verir ki, bu biliyə malik deyil və tələb edəjək ki lazımi biliklə BB-nı doldurmaq lazımdır.

Bu səbəblərdən də ijtimaiyyət tərəfindən qəbul olunmuş ES müəyyən predmet sahəsində məsləhətçi kimi konsultant və ya ekspert köməkçilərindən istifadə edir.

MÜHAZİRƏ 8-9: (Ekspert sistemlərin klassifikasiyası).

Biliklərin təsvirinin freymlər modelləri.

Biliklərin təsvirinin semantik şəbəkə ilə verilməsi.

İxtiyari mürəkkəb predmet sahəsi kimi ES də müxtəlif xüsusiyyətlər çox­lugu ilə təyin olunur. Ekspert sistemlərin konkret qəbul olunmuş klassifika­siyası yoxdur. Onları xarakteristik göstərijilərinə görə aşağıdakıl kimi klassi­fikasiya etmək olar:

1. biliklərin təsvir metodları (modelləri);

2. məqsəd və istifadə olunan predmet sahəsi;

3. yaradılma dərinliyi;

4. biliklərin paylanma metodları;

5. giriş ijazəsinin təmini;

6. idrak dərəjəsi;

7. sistemin reaksiyası;

1. Biliklərin təsvir metodlarına görə məntiqi, produksion, freym, və s. mo­dellər və uyğun ES var. Müxtəlif predmet sahələri üçün biliklərinin təsvirinin onlarla modeli var. Onlardan ən əsasları (başqaları da bunnlara gətirilə bilər­lər):

- produksion modellər;

- semantik şəbəkə;

- freym;

- formal məntiq modeli;

- qeyri- səlis relyasion model.

Produksion model-qaydalara əsaslanan modeldir, bilikləri " Əgər ( şərt), onda (nətijə)" tipində təsvir etməyə imkan verir.

Şərt elə bir jümlədir ki, onun əsasında BB-da axtarış gedir, "nətijə" – axtarışın müvəffəqiyyətli gedişində alınan hərəkətdir.

Produksion modeldən istehsal ES-də daha çoz istifadə olunur.

Semantik şəbəkə. Semanetik-"mənaja" deməkdir, semantika elmdir, sim­vollar və obyektlər arasında, onların ifadə etdiyi münasibəti müəyyən edən elmdir, işarələrin mənasını təyin edən elmdir.

Semantik şəbəkə istiqamətlənmiş qrafdır, onun tərəfləri -anlayışlar, xət­lər- onlar arasında münasibətlərdir. Anlayış hər hansı abstrakt və ya konkret obyektlərdir, münasibət-əlaqələrdir: "bu", "hissəsidir", "yerləşir", "sevir".

Sayına jörə münasibətlərin tipləri:

- həmjins münasibət (bir itp münasibət);

- həmjins olmayan münasibət (müxtəlif tip münasibət).

Tipinə görə münasibətlər:

- binar (münasibət iki obyekti birləşdirir);

- N-ar (xüsusi münaisbətlər olub, ikidən çox anlayışı birləşdirir).

Semantik şəbəkədə olan münasibətlər:

- "hissə- tam" tipli əlaqə (sinif-qrup, element- çoxluq);

- funksional əlaqə ("baş verir" , "təsir edir" və i.a.);

- kəmiyyət (çox, az, bərabər, ...) ;

- məkan (uzaq, yaxın, altında, üstündə, içində,...);

- atribut əlaqələr (jəhətlərə malikdir, mahiyyəti var);

- məntiqi əlaqələr (və, və ya, yox);

- linqvistik əlaqələr və i.a.

Semantik şəbəkə tipli BB-da həllin axtarış problemi hər hansı altşəbəkəyə uyğun bazaya verilmiş sorğunu əks etdirən şəbəkə fraqmentinin axtarışı məsə­ləsinə gətirilir.

Bu model amerikan psixoloqu Kuillian tərəfindən təşkil olunub.

Freym- Marvin Minskinin adı ilə bağlıdır. Freym- hər hansı qavranışın steorotipinin abstrakt obrazıdır.

Məsələn "otaq" dedikdə "dörd divarı, tavanı, döşəməsi, qapı və pənjərəsi olan, sahəsi 6-20m² olan" obraz yaranır. Bu atributlardan biri olmazsa bu ar­tıq otaq olmaz, yəni bu təsvirdən heç nə götürmək olmaz, bunlar "otaqın" "slotları"dır və onların da öz mahiyyətləri var-məsələn pənjərələrin sayı, tava­nın hündürlüyü, divarın rəngi və i.a.

Freym nəzəriyyəsində otağın belə təsviri otaq freymi adlanır. Freym həm də obrazın təsviri üçün formalizasiya modelinə deyilir.

BB-da saxlanılan freym obrazı və daxil olan verilənlər əsasında real fak­tiki vəziyyəti təsvir etmək üçün freym ekzemplərı fərqləndirmək lazımdır.

Freym model kifayət qədər universaldır, o aşağıdakıların koməyi ilə çox­jəhətli bilikləri əks etdirməyə imkan verir:

_ freym- struktur- obyekt və anlayışları ifadə etmək üçün;

- freym- rollar;

- freym- ssenari;

- freym- situasiya;

Freymin ənənəvi strukturu:

(Freymin adı:

( 1-ci slotiun adı: 1-ji slotun mahiyyəti)

( 2-ci slotun adı: 2-ji slotun mahiyyəti)

( N-ci slotun adı: N-ji slotun mahiyyəti).

Biliklərin qeyri-səlis relyasion modeli əsasında təsvir edilməsi zamanı hər bir obyekt onu səjiyyələndirən jəhətlər, zaman və məkan xüsusiyyətlərini əks etdirən münasibətlərlə ifadə olunur.Bu modelə əsasən hər bir obyekt R=S, T, P üçölçü ilə təsvir edilir ki, burada S- obyektə məxsus jəhətlər, T- onun zaman, P- məkan xüsusiyyətləridir. Obyekt olaraq anlayış, hərəkət və ya bir ifadə, fikir ola bilər. Məsələn, predmet sahəsi kimi elm sahəsi götütülərsə R obyekti kimi hər hansı ayrıja götürülmüş bir elmi müəssisə- elmi-tədqiqat müəssisəsi (ETM) ola bilər; S- ETM- in fəaliyyətini səjiyyələndirən kriteriyalar çoxluğu; T- ETM-in bir tədqiqat obyekti kimi baxıldığı dövr və ya zaman intervalı; P- ETM- in məkan xarakteristikalrı, daha doğrusu, onun yerləşdiyi məkan, istehsal əlaqələri və i.a. başa düşülür. Bu jəhərlərin, zaman və məkan xüsusiy­yətlərinin obyektə uyğunluğunu əks etdirən dördölçülü relyasion matrislə təs­vir edilir:

G_z(R):_z(x)[0,1], z{S, T, P}

Burada _z(x) -z elementlərinin R obyektinə mənsubiyyət funksiyasıdır.

2. ES- in məqsədi göstərilən parametirlər ilə təyin olunur: ES-in yara­dılma məqsədi- çətin formalaşan problemlərin həlli, işçilərin təhsilləndirilməsi; adi idarə işlərinin(rutina) avtomatlaşdırılması; ekspertlərin biliklərinin yayıl­ması və s.

Predmet sahəsi-parametrlər çoxluğu ilə öyrənilir. Predmet sahəsi və orada həll olunan problemlərin tipləri jədvəl 3-də verilmişdir.

Ekspert sistemləri müxtəlif məqsədlə istifadə olunurlar və əsasən aşağıdakı problemlərin həllinə yönəldilmişlər (jədvəl 3):

Jədvəl 3.

Tip	problemin təsviri 	Problemin müəyyənləşdirilməsi
1. İdentifikasiya ES	müşahidə olunan verilənlərlə bağlı vəziyyətin təsviri	sürətlərin, dilin tanınması radarlardan alınan siqnalların tanınması.
2. İdarəetmə ES	cari vəziyyətlərin ardıjıl şərhi, təhlili və idarəediji qərarın verilməsi	quru, dəmiryol, hava, dənizlə gətirilmənin idarəedilməsi (idarə  idarəetmə).
3. Diaqnostik ES	Müşahidəyə əsaslanan sistemdə ola biləjək xətalar əsasında nətijələrin çıxarılması	Xəstəliklərin diaqnozu, texniki düzəlişlərin, təhsil alanların savadının müəyyən olunması (və s).
4.Proqnoz ES	Verilmiş vəziyyətdən təxmini nətijələrin çıxarılması (müşahidə vəziyyətlərinin nətijələrinin təyini).	Havanın, hüjum hərəkətinin təyin olunması, demaqrafik tijarət təxminləri.
5. Layihələndirmə ES	Verilmiş sərhədlərə uyğun mürəkkəb obyektin konfiqurasiyasının yaradılması.	Verilmiş sərhədlər daxilində xüsusiyyətləri saxlayan predmetin yaranması
6. Planlaşdırma ES.	Obyekti müəyyən vəziyyətə gətirən vəziyyətlər sırası (hərəkətin çertyocu, planın layihəsi).	Eksperimentlərin planlaşdırılması, robotun hərəkətinin (davranışının) obyekti müəyyən vəziyyətə gətirən vəziyyətlər sırasının öyrənilməsi .
7.Monitorinq ES.	əvvəldən ortaya çıxmış kritik vəziyyətlərin ardıjıl izlənməsi	Əməliyyatdan sonra xəstənin halının izlənməsi; hərəkətin əsas parametirinin izlənməsi və kiritik vəziyyətlərin əvvəldən öyrənilməsi.
8. Təhsilləndirmə ES	Ekspertlərin təhsil alanlara məsləhəti, tələbələrin biliklərinin yoxlanılması.	Öyrədiji sistemlər.
9. Simvol və simvolların mənası.	Giriş verilənlərinə görə izahlı təsvirin olması	Təbii dil problemləri, texnoloci sitstemlərdə simvolların mənası.

ES yaradılarkən statiki və dinamiki predmet sahələrini ayırmaq lazımdır. Əgər predmet sahəsini təsvir edən giriş verilənləri zaman ərzində dəyişmirsə, belə predmet sahəsinə statiki deyilir. Predmet sahəsinin statikliyi onun giriş ve­rilənlərinin dəyişilməzliyi deməkdir.

Əgər predmet sahəsini təsvir edən giriş verilənləri problemin həlli prose­sində dəyişirsə, predmet sahəsinə dinamik deyilir.

Ekspert sistemlərin də statik və ya dinamik olması problemin statik və dinamik olması ilə bağlıdır.

3. İstifadə olunan biliyin dərinliyi baxımından ES səthi və dərin sistemlərə bölünürlər: səthi ES biliklərə qoşulan hərəkət qaydaları kimi təsvir oluna bilər­lər. Bir qaydanın qoşulması bir vəziyyətin əsasıdır və bunun saxlanması qay­daya uyğunlaşır. Həllin tapılması əsasları jari vəziyyətlərlə qarşılaşdırılan qay­daların vasitəsi ilə müəyyən olunur. Nəzərdə tutulur ki, həllin tapılması prosesində bu jür vəziyyətlər sırası həll üsulu tapılmayınja çıxarılmır, yəni heç bir halda qarşılaşdırıla bilməyən, bəlli olmayan vəziyyət ortaya çıxmır.

Dərin ES səthi ES-in bu imkanlarından başqa bəlli olmayan vəziyyət ortaya çıxarsa, bəzi proseduralar yardım ilə hansı hərəkətin edilməsini də öyrə­dir.

4. Paylanma xarakterinə görə-mərkəzləşmiş və paylanmış bilik bazaları əsasında yaradılan ES mövjuddur. Bunların bilik bazası şəbəkə təpələrinə paylanmışdır. Paylanmıış biliklər bazası iki jür ola bilir: fraqmental olaraq paylanmış və fərdi olaraq paylanmış BB. Birinji halda BB eyni jür təşkil olun­muş, hər biri ayrı-ayrılıqda sərbəst olan , lakin ümumi məsələnin həlli üçün birgə fəaliyyət göstiərən fərdi BB-dan təşkil olunurlar. Belə ekspert sistem­lərdən yaradılmış BB paylanmış bir neçə altbiliklər bazasıdır və ES yalnız bun­ların çoxluğu ilə təyin olunur.

Fərdi lokal BB bir neçə asılı olmayan ES-in təpələrində olan BB-nin top­lamıdır. Fərq ondadır ki, lokal BB-ların fərqli yaradıla bilirlər və hər biri ES üçün qapalıdır.

5. Giriş ijazəsinin olmasına görə ES fərdi və kollektiv istifadəyə yararlı ola bilərlər. Birinji qrupa bir BB olan ES daxildir, yəni bir adam bir BB ilə ça­lışır. İkinji qrupa bir neçə BB olanES daxildir. Fərdi ES-ə bənzər kollektiv ES də iki qrupa bölünürlər. 1-ji qrupa çoxluq təşkil edən ES daxildir.

2-ji qrup ES-in son nəsillərinə aiddir, yəni bu ES-ə kollektiv qərarın verilməsi metodları əsasında reallaşan sistemlər aiddir.

6. Təfəkkür dərəjəsinə görə ES bu gün də iki nəslə ayrılırlar. 1-ji nəsl-təkjə biliklərə yiyələnən ES-dir. Bu jür ES-də bütün ES mexanizmləri (ağıl işlətmə, məntiqli nətijə, hərəkətin aydınlaşması və s.) əvvəldən müəyyən olun­muş BB-a daha da gerçəkləşir. 2-ji nəsl ES özü təhsilli və ya adaptə olunan ES-dir. Bu ES-də olan hər bir bdoklar BB-in və məntiqli nətijələrin verilmiş qərarların nətijələrinə görə adaptə olunmasına imkan verir.

7. Reaksiya dərəjəsinə görə yavaş və tez reaksiya verən ES var. İkinji (tez reaksiya verən) tip ES-ə real vaxt (zaman) çərçivəsində çalışan ES adlanır və onlar texnoloci proseslərin idarə olunması probleminin həllində geniş istifadə olunurlar.

İstifadə olunan metodlar və biliklərə görə ES ənəvi və hibrid ES-lərə ayrılırlar. Ənənəvi ES əsasən formalizə olunmayan bilik mühəndisliyi metod­ları ilə və ekspertlərdən alınan formalizə olunmayan biliklərə əsaslanır. Hibrid ES bilik mühəndisliyi üsulları ilə bərabər formalizə edilən metodlardan, ənənəvi yazılardan və riyazi verilənlərdən istifadə edir.

Son illər iki böyük ES sinfi ayrılır:sadə və mürəkkəb:

Sadə ES bu parametrlərlə səjiyyələnir: Səthi ES; ənənəvi ES, insan yığını ES, dəyər qiyməti 100$-25000$; yaradılma dəyəri 50000$-dan 300000$-a kimi, yaradılma müddəti 3 aydan bir ilədək, 200-1000 qayda.

Mürəkkəb ES bu parametirlərlə səjiyələnir: Dərin ES, hibrid ES simvol BS-da və ya güjlü BS uyğundur: dəyər qiyməti 50000$-dan 1 milyon $, yaranma dəyəri 5-10 mln. $, yaranma müddəti 1-5 il, 1500-10000 qayda.

İşlənmə səviyyəsinə görə ES jədvəl 4-də göstərildiyi kimi klassifikasiya oluna bilərlər.

MÜHAZİRƏ 10. BİLİKLƏRİN TƏSVİRİNİN RELYASİON MODELİ.

Plan:

1.Verilənlərin modeli.

2. Relyasiya modeli

3.Nisbətlərin nrmallaşdırılması.
I. Verilənlərin modeli (VM) onların necə və hansı qaydalarla strukturlaşmasını təyin edir. Verilənlər üzərində aparılan əməliyyatlar da seçilən modelə uyğunlaşdırılmalıdır.

Verilənlərin modelləri yüksək dərəcədə tipikləşdirilmiş modellər sinfinə aiddir. Bu o deməkdir ki, hər bir verilən bu və ya digər kateqoriyaya aid olunur. Əgər bu mümkün deyilsə, veriləni süni yollarla müəyyən kateqoriyaya gətirib çıxarırlar. Əksər hallarda kateqoriyalar əvvəlcədən müəyyənləşdirilir, məsələn, «mahiyyət», «atribut», «əlaqə» kateqoriyaları. Kateqoriyalar və onlar arasındakı əlaqələr sxem adlanır.

Yastı fayl adlanan sadə modelə baxaq. Fərz edək ki, bu cür model işçilər haqqında verilənlərin təsviri üçün istifadə olunur. «İşçi» adlanan mahiyyətin tipii bu sxemlə təsvir oluna dilər:

İŞÇİ(Soyadı, Adı, Yaşı, Vəzifəsi)

Burada «İŞÇİ»-mahiyyətin tipini,» Soyadı», «Adı», «Yaşı», «Vəzifəsi»-atributları «)» və «,» işarələri isə əlaqələri göstərir. Konkret verilənlər isə bu formada təsvir olunur:

(Abbaslı,Fuad,35,mühəndis)

Demək, verilənlər modeli baxımından, strukturu konkret sxemə uyğun gələn verilənlər yığımı VB adlanır.

II. Relyasiya modeli VBİS- in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqard Koddun adı ilə bağlıdır. Relyasiya modelinin əsasını «nisbət» (ingiliscə –relation) riyazi anlayışı təşkil edir. Müəyyən şərtələrə əməl etdikdə, nisbəti insan üçün adi olan ikiölçülü cədvəl kimi təsvir etmək olar. Relyasiya modelinin əsas üstün cəhətləri aşağıdakılardır: sadəliyi, proqram reallaşdırılmasının asanlığı, verilənlər üzərində müxtəlif riyazi və məntiqi əməliyyatların aparılmasının mümkünlüyü, istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən çevik VB sxeminin qurulması mümkünlüyü.

Relyasiya modelində əsasən orta ölçülü VB-lər üçün istifadə olunur. Cədvəllərin saya artdıqca VB ilə işləmə surəti aşağı düşür. Buna görədə mürəkkəb strukturlu verilənlərin məsələn, layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemində relyasiya modelindən istifadə olunması müəyyən çətinliklər yaradır.

Bilirik ki,RM sahəni əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir.RM-də VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində təsvir olunur. Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqalər göstərilir. RM elementləri və olnların təsvir forması cədvəl 1-dəgöstərilmişdir:

Nisbət -RM elementərinin ən mühümüdür. Hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri Vb-də saxlayan cədaəlin başlığını təsvir edir.

Mahiyyət- verilənləri nisbətdə saxlanılan istənilən təbiətli informasiya obyektidir.

Cədvəl 1.

RM elementləri

RM elementləri	Təsvir forması
Nisbət	Cədvəl (fayl)
Nisbətin sxemi	Nisbətin adı və atribktların siyahısı
Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)	VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr
Mahiyyət	İnformasiya obyekti
Kortej	Cədvəlin sətri (yazı)
Atribut	Cədvəlin sütununun başlığı (adı)
Domen	Cədvəlin sütunu
Açar	Bir və bir neçə atribut
Verilənin tipi	Domendəki elementlərin qiymətlərinin tipi

Atribut- mahiyyəti xarakterizə edən xassədir.

RM-nin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın bölməsi olan nisbətlər cəbrindən götürülmüşdür. Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar. Tutaq ki, n sayda D₁,D₂,…,D_n çoxluqları var. Onda R nisbəti nizamlanmış < d₁,d₂,…d_n> kortejlərinin çoxluğudur. Burada d_iD_i və D₁,D₂,…,D_n Rnisbətinin domeləridir.Misal üçün İŞÇİ nisbətinin sxeminə baxaq:

İşçi (Tabel nömrəsi, Soyadı-İnisialı, Şöbə, vəzifəsi, Doğum tarixi)

İŞÇİ nisbətinin 3 korteji var, hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən götürülür.

Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə), başqa sözlə, faylın yazılarına bir başa müraciət etmək üçün açardan istifadə olunur.

İŞÇİ nisbəti cədvəli

Домен

Tabel nömərəsi	Soyadı-inisialı	Şöbə	vəzifəsi	Doğum tarixi
010 015 021	Abbaslı F.P. Bağırov S.T. Babayev K.M.	015 002 010	Rəis Texnoloq mühəndis	10.09.1968 05.04.1970 21.10.1971

Nisbətin açarı və ya əsas açar (primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur. Məsələn, İşçi nisbətindəəsas açar kimi «tabel nömrəsi» atributundan istifadə etmək olar. Açar tərkibli, yəni bir neçə atributdan ibarət ola bilər (məsələn, «soyad+şöbə»)

Bundan əlavə xarici açar (foreigen key ) anlayışı da mövcuddur. Xarici açar vasitəsi ilə nisğbətlər arasında əlaqələr yaradılır. Məsələn, İşçi nisbəti ilə VƏZİFƏ MAAŞ (vəzifə, maaş) nisbəti arasında əlaqə «vəzifə» atributu vasitəsilə qurulur. Burada «vəzifə» atributu İşçi nisbətində xarici açar, vəzifə-maaş nisbətində isə əsas açar kimi çıxış edir.

Tabel nömərəsi

Soyadı-inisialı

Şöbə

Vəzifə

Doğum tarixi

Vəzifə-Maaş

Vəzifə

Maaş

Verilənlərin tamlığını təmin etmək üçün xarici açarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur. Bu o deməkdir ki, xarici açarın hər bir qiyməti üçün əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır.

RM-də nisbətə müəyyən tələblər qoyulur və bu aşağıdakı şərtəlrə və məhdudluqdara cavab verməlidir.

1. Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz, bir sözlə eyni qiymətli əsas açara maliyk bir neçə sətir ola bilməz.

2. təkrarlanan adlı sütunlar ola bilməz.

3. bütün sətirlər eyni struktura malik olmalıdır.

4. Cədvəlin sütunları tərkibli ola bilməz.

Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər.

Nisbətlər üzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar. Məsələn, relyasiya VB-yə verilən sorğının nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar. Odur ki, emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar.

Relyasiya modeli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi proqramlaşdırma dillirində olduğu kimi, kortej(yazı) yox, nisbət qəbul olunmuşdur.

Nisbətlər üzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa bölmək olar. 1-ci qrupa çoxluqlar üzərində aparılan əməliyyatlar aiddir:toplama, kəsişmə, çıxma, bölmə, Dekart hasil, 2-ci qrupa nisbətlər üzərində aparılan xüsusi əməliyyatlar aiddir: proyeksiya,birləşdirmə, seçmə. Mürəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq, Müxtəlif VBİS-lərdə bu əməliyyatların hamısını və ya müəyyən hissəsini reallaşdırmaq olar.

Relyasiya VBİS-lərdə nisbətlər üzərində əməliyyatların aparılması üçün 2 qrup dillərdən istifadə olunur. 1-qrup dillər relyasiya cəbrinə, 2-ci qrupp dillər isə relyasia hesablamalarına əsaslanır. Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur, Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər üzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır. Bu cür dillər əsasən prosedur dillər olur (məsələn dBase).

Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri prosedur dillərdir. Bu dillərdə VB-yə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informsiyaya malik olur. Bu qrupp dillərə misal olaraq SQL dilini göstərmək olar.

Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır. Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə çevirir.

III. Relyasiya modeli VB-nin məntiqi layihələndirmə mərhələsində relyasiya sxemindəki nisbətlərin müəyyən tələblərə cavab verməlidir:

1) relyasiya sxeminə daxil edilən nisbətlərin sayı və nisbətlərdəki atributların təkrarlanması minimum olmalıdır;

2) nisbətlər üçün seçilmiş açarlar ölçüsünə görə minimal olmalıdır;

3) verilənlərin daxil edilməsi, xaric edilməsi və dəyişdirilməsi zamanı anomaliyalar yaranmamalıdır;

4) yeni tip vnrilənlər daxil edilərkən relyasiya sxemində dəyişiliklər minimum olmalıdır;

5) sistemin müxtəlif sorğulara cavab vermə vaxtları arasında fərq olmamalıdır.

Verilənlərin daxil edilməsi, xaric edilməsi və dəyişdirilməsi zamanı aşağıdakı anomaliyalar yarana bilər. Tutaq ki, VB aşağıdakı nisbət sxemindən ibarətdir:

TƏDARÜK(Tədarükçünün adı, Ünvanı, Malı, Miqdarı, Qiyməti)

Tədarükçünün ünvanı tədarük olunan hər mal üçün təkrar olunur.Verilənlərin dəyişdirilməsində anomallıq ondan ibarətdir ki, tədarükçünün ünvanı dəyişdikcə, həmin verilənin daxil olduğu bütün kortejlərdə dəyişikliklər aparılmalıdır. Müəyyən səbəbdən həmin verilən kortejlərin hamısında dəyişdirilməyibsə, onda VB-də zidiyyətlər yaranır, yəni verilənlərin tamlığı pozulur.

Baxılan misalda verilənəlrin bazadan xaric edilməsində anomallıq o vaxt yarana bilər ki, müəyyən tədarükçüyə aid olan kortejlərin hamısı kənar edilsin (məsələn, tədarükçü baxılan vaxtadək heç bir mal göndərməyib). Bu halda bazada həmin tədarükçünün adı və ünvanı qalmır, baxmayaraq ki, bir müddətdən sonra həmin tədarükçü mal tədarük edə bilər. Çünki, sistem «hansı tədarükçülərlə müqavilə bağlanıb» sorğusuna düzgün cavab verməyəcək.

Atributlar arasındakı asılılıqlar.

Nisbətin atributları arasında 3 cür asılılıq ola bilər: funksional, tranzitiv və çoxmənalı.

Funksional asılılıq bir tərəfdən o faktı göstərir ki, məsələn, «İŞÇİ» nisbətində «Soyad» atributunun qiyməti «Tabel nömrəsi» atributunun qiyməti ilə təyin olunur, digər tərəfdən isə onu göstərir ki, «Tabel nömrəsi» atributunun hər bir qiymətinə «Soyad» atributunun yalnız bir qiyməti uyğun gəlir (cədvəl 1). Beləki, R nisbətində Y atributu X atributundan o vaxt funksional asılıdır ki, X atributunun hər bir qiymətinə Y atributunun yalnız bir qiyməti uyğun gəlsin. Y atributunun X atributundan funksional saılılığı (f) belə göstərilir:

Adətən X əsas açar rolunda çıxış edir. Əgər və olarsa, onda X və N atributları arasında birmənalı tam uyğunluq mövcuddur. işarəsi X və Y atributları arasında funksional asılılığın olmamasını göstərir. Əgər nisbət birinci normal formadadırsa, açar daxil olmayan atributların hamısı müxtəlif dərəcədə açardan asılı olur.

Natamam asılılıq ona deyilir ki, tərkibli açara daxil olmayan atribut açardan bütövlükdə yox,onkn bir hissəsindən asılı olsun. Məsələn, əgər işçi nisbətində açar rolunda «Tabel nömrəsi» + «Soyad»+»Vəzifə»> tərkibli açar çıxış edirsə, «Şöbə» və «Doğum tarixi» atributları açardan natamam asılı olurlar.

Tam funksional asılılıq ona deyilir ki, tərkibli açara daxil olmayan atribut açardan bütövlükdə asılı olsun. Məsələn, FƏHLƏNİN İŞİ (Tabel nömrəsi, İşin nömrəsi, Soyadı, İşin adı, İş saatlarının sayı) nisbətində «İş saatlarının sayı» atributu tərkibli açardan tam funksional asılıdır.

Beləliklə, əgər X atributlar yığımı R nisbətinin tərkibli açarıdırsa, Y atributu X-in bir hissəsidirsə və A atributu açara daxil deyilsəonda və olduqda A atributu X-dən tam funksiolnal asılı olur, əks halda, və olduqda A atributu X-dən natamam asılı olur.

Z atributu X atributundan o vaxt tranzitiv asılı olur ki,X,Y,Z atributları üçün şərti ödənilsin və eyni zamanda əks asılılıqlar olmasın (). Məslən, İŞÇİ(Soyad,Vəzifə,Maaş) nisbətində «Maaş» atributu «Soyad» atributundan tranzitiv asılıdır, çünki, Soyad Vəzifə Maaş asılılıqları olduğu halda, Vəzifə Soyad, MaaşVəzifə əks asılılıqlar yoxdur.

Çoxmənalı asılılıq, Əgər R nisbətində Xatributunun hər bir qiymətinə Y atributununbir neçə qiyməti uyğun gəlirsə və Y-in digər atributlarla əlaqəsi yoxdursa, onda Y atributu X-dən çoxmənalı asılı olur. Çoxmənalı asılılıq 3 tipdə ola bilər: «birin-çoxa»(1:M), «çoxun-birə»(M:1) və «çoxun-çoxa» (M:N). Onlar uyğun olaraq belə göstərilir:

Məslən, eyni müəllim bir neçə qrupda və hər qrupda bir neçə fənndən dərs deyə biləcəyini nəzərə alaraq Müəllim (Soyad, Qrup,Fənn) nisbətində «Soyad» atributu ilə «Qrup»və «Fənn» atributları arsında 1:M tipli çoxmənalı asılılıq mövcuddur:

SoyadQrup SoyadFənn

Biliklərin qeyri-səlis relyasion modeli

Biliklərin qeyri-səlis relyasion modeli əsasında təsvir edilməsi zamanı hər bir obyekt onu səjiyyələndirən jəhətlər, zaman və məkan xüsusiyyətlərini əks etdirən münasibətlərlə ifadə olunur. Bu modelə əsasən hər bir obyekt R= S,T,P  üçölçü ilə təsvir edilir ki, burada S- obyektə məxsus jəhətlər, T- onun zaman, P- məkan xüsusiyyətləridir. Obyekt olaraq anlayış, hərəkət və ya bir ifadə, fikir ola bilər. Məsələn, predmet sahəsi kimi elm sahəsi götütülərsə R obyekti kimi hər hansı ayrıja götürülmüş bir elmi müəssisə- elmi-tədqiqat müəssisəsi (ETM) ola bilər; S- ETM- in fəaliyyətini səjiyyələndirən kriteriyalar çoxluğu; T- ETM-in bir tədqiqat obyekti kimi baxıldığı dövr və ya zaman intervalı; P- ETM- in məkan xarakteristikalrı, daha doğrusu, onun yerləşdiyi məkan, istehsal əlaqələri və i.a. başa düşülür. Bu jəhərlərin, zaman və məkan xüsusiyyətlərinin obyektə uyğunluğunu əks etdirən dördölçülü relyasion matrislə təsvir edilir:

G_z(R):_z(x)[0,1], z{S, T, P}

Burada _z(x) -z elementlərinin R obyektinə mənsubiyyət funksiyasıdır.

2. ES- in məqsədi göstərilən parametirlər ilə təyin olunur: ES-in yaradılma məqsədi- çətin formalaşan problemlərin həlli, işçilərin təhsilləndirilməsi; adi idarə işlərinin(rutina) avtomatlaşdırılması; ekspertlərin biliklərinin yayılması və s.

Predmet sahəsi-parametrlər çoxluğu ilə öyrənilir. Predmet sahəsi və orada həll olunan problemlərin tipləri jədvəl 3-də verilmişdir.

Cədvəl 3.

Tip	problemin təsviri 	Problemin müəyyənləşdirilməsi
1. İdentifikasiya ES	müşahidə olunan verilənlərlə bağlı vəziyyətin təsviri	sürətlərin, dilin tanınması radarlardan alınan siqnalların tanınması.
2. İdarəetmə ES	Cari vəziyyətlərin ardıjıl şərhi, təhlili və idarəediji qərarın verilməsi	quru, dəmiryol, hava, dənizlə gətirilmənin idarəedilməsi (idarə  idarəetmə).
3. Diaqnostik ES	Müşahidəyə əsaslanan sistemdə ola biləjək xətalar əsasında nətijələrin çıxarılması	Xəstəliklərin diaqnozu, texniki düzəlişlərin, təhsil alanların savadının müəyyən olunması (və s).
4.Proqnoz ES	Verilmiş vəziyyətdən təxmini nətijələrin çıxarılması (müşahidə vəziyyətlərinin nətijələrinin təyini).	Havanın, hüjum hərəkətinin təyin olunması, demaqrafik tijarət təxminləri.
5. Layihələndirmə ES	Verilmiş sərhədlərə uyğun mürəkkəb obyektin konfiqurasiyasının yaradılması.	Verilmiş sərhədlər daxilində xüsusiyyətləri saxlayan predmetin yaranması
6. Planlaşdırma ES.	Obyekti müəyyən vəziyyətə gətirən vəziyyətlər sırası (hərəkətin çertyocu, planın layihəsi).	Eksperimentlərin planlaşdırılması, robotun hərəkətinin (davranışının) obyekti müəyyən vəziyyətə gətirən vəziyyətlər sırasının öyrənilməsi .
7.Monitorinq ES.	əvvəldən ortaya çıxmış kritik vəziyyətlərin ardıjıl izlənməsi	Əməliyyatdan sonra xəstənin halının izlənməsi; hərəkətin əsas parametirinin izlənməsi və kiritik vəziyyətlərin əvvəldən öyrənilməsi.
8. Təhsilləndirmə ES	Ekspertlərin təhsil alanlara məsləhəti, tələbələrin biliklərinin yoxlanılması.	Öyrədiji sistemlər.
9. Simvol və simvolların mənası.	Giriş verilənlərinə görə izahlı təsvirin olması	Təbii dil problemləri, texnoloci sitstemlərdə simvolların mənası.

ES yaradılarkən statiki və dinamiki predmet sahələrini ayırmaq lazımdır. Əgər predmet sahəsini təsvir edən giriş verilənləri zaman ərzində dəyişmirsə, belə predmet sahəsinə statiki deyilir. Predmet sahəsinin statikliyi onun giriş verilənlərinin dəyişilməzliyi deməkdir.

Əgər predmet sahəsini təsvir edən giriş verilənləri problemin həlli prosesində dəyişirsə, predmet sahəsinə dinamik deyilir.

Ekspert sistemlərin də statik və ya dinamik olması problemin statik və dinamik olması ilə bağlıdır.

3. İstifadə olunan biliyin dərinliyi baxımından ES səthi və dərin sistemlərə bölünürlər: səthi ES biliklərə qoşulan hərəkət qaydaları kimi təsvir oluna bilərlər. Bir qaydanın qoşulması bir vəziyyətin əsasıdır və bunun saxlanması qaydaya uyğunlaşır. Həllin tapılması əsasları jari vəziyyətlərlə qarşılaşdırılan qaydaların vasitəsi ilə müəyyən olunur. Nəzərdə tutulur ki, həllin tapılması prosesində bu jür vəziyyətlər sırası həll üsulu tapılmayınja çıxarılmır, yəni heç bir halda qarşılaşdırıla bilməyən, bəlli olmayan vəziyyət ortaya çıxmır.

Dərin ES səthi ES-in bu imkanlarından başqa bəlli olmayan vəziyyət ortaya çıxarsa, bəzi proseduralar yardım ilə hansı hərəkətin edilməsini də öyrədir

4. Paylanma xarakterinə görə-mərkəzləşmiş və paylanmış bilik bazaları əsasında yaradılan ES mövjuddur. Bunların bilik bazası şəbəkə təpələrinə paylanmışdır. Paylanmıış biliklər bazası iki jür ola bilir: fraqmental olaraq paylanmış və fərdi olaraq paylanmış BB. Birinji halda BB eyni jür təşkil olunmuş, hər biri ayrı-ayrılıqda sərbəst olan , lakin ümumi məsələnin həlli üçün birgə fəaliyyət göstiərən fərdi BB-dan təşkil olunurlar. Belə ekspert sistemlərdən yaradılmış BB paylanmış bir neçə altbiliklər bazasıdır və ES yalnız bunların çoxluğu ilə təyin olunur.

Fərdi lokal BB bir neçə asılı olmayan ES-in təpələrində olan BB-nin toplamıdır. Fərq ondadır ki, lokal BB-ların fərqli yaradıla bilirlər və hər biri ES üçün qapalıdır.

5. Giriş ijazəsinin olmasına görə ES fərdi və kollektiv istifadəyə yararlı ola bilərlər. Birinji qrupa bir BB olan ES daxildir, yəni bir adam bir BB ilə çalışır. İkinji qrupa bir neçə BB olanES daxildir. Fərdi ES-ə bənzər kollektiv ES də iki qrupa bölünürlər. 1-ji qrupa çoxluq təşkil edən ES daxildir.

2-ji qrup ES-in son nəsillərinə aiddir, yəni bu ES-ə kollektiv qərarın verilməsi metodları əsasında reallaşan sistemlər aiddir.

6. Təfəkkür dərəjəsinə görə ES bu gün də iki nəslə ayrılırlar. 1-ji nəsl-təkjə biliklərə yiyələnən ES-dir. Bu jür ES-də bütün ES mexanizmləri (ağıl işlətmə, məntiqli nətijə, hərəkətin aydınlaşması və s.) əvvəldən müəyyən olunmuş BB-a daha da gerçəkləşir. 2-ji nəsl ES özü təhsilli və ya adaptə olunan ES-dir. Bu ES-də olan hər bir bdoklar BB-in və məntiqli nətijələrin verilmiş qərarların nətijələrinə görə adaptə olunmasına imkan verir.

7. Reaksiya dərəjəsinə görə yavaş və tez reaksiya verən ES var. İkinji (tez reaksiya verən) tip ES-ə real vaxt (zaman) çərçivəsində çalışan ES adlanır və onlar texnoloci proseslərin idarə olunması probleminin həllində geniş istifadə olunurlar.

MÜHAZİRƏ 12: EKSPERTLƏR SİSTEMLƏRİ ANLAYIŞI VƏ

ONUN İNKİŞAF TARİXİ

Plan:

1. DENDRAL və META-DENDRAL sistemləri

2. MYCİN sistemi

3. TEİRASİAS sistemi

4. CADUCEUS sistemi

5. PROSPEKTOR sistemi

6. SOPHİE sistemi

7. İMACS sitemi

Ekspert sisteminin inkişaf tarixinə nəzər salmaq üçün bir neçə tanınmış və ES –in inkişafında mühüm rol oynayan aşağıdakı sistemlərə nəzər salaq:

İlk ES-lərdən olan DENDRAL və META-DENDRAL sistemləri inter­pre­tasiya və proqnoz tipli tətbiq sahəsinə aiddirlər. Onlar nüvə-maqnit rezo­nan­sı, küt­ləspektroqrafik və kimyəvi eksprimental verilənləri təhlil etməklə, naməlum kim­yəvi birləşməninehtimal olunan strukturlarını çıxarmaq məqsədi ilə tətbiq olunurlar. Həll prosesində «törəm əvə yoxlama» metodunun səmərəli variant­ın­dan istifadə olunur. Ehtimal olunan bütün strukturların xüsusi generator tərə­findən si­te­matik olaraq törənməsi ilə sistem elə mümkün həllər qurur ki, mütəxəsis on­la­r­dan bəzilərini nəzərdən qaçıra bilərdi.DENDRAL sistemi məsə­lələrin həl­lində insandan üstünlüyünü nümayiş etdirməklə, kimyəvi tədqiqat­larda insanın və kompüterin nisbi rollarına yenidən baxmağa zəmin yaratmışdır.

CASNET (Causal Assosiational Network-Səbəb-assosiativ şəbəkə) proq­ramı keçən əsrin 70-ci illərin ortasında yaradılmış və ilk olaraq qlaukoma xəstəliyinin diaqnostikası və müalicəsi üçün istifadə olunmuşdur. Bu proqram nəinki qlaukomanı modelləşdirir, ümumiyyətlə xəstəliklərin modelləşdirilməsi üçün universal struktura malikdir. Həmin proqram ekspert sisteminin yaradılması üçün universal strukturun qurulmasına ilk cəhd olmuşdur. Sonrakı addımda uni­ver­sal instrument olan EXPERT sistemi yaradılır və ondan təkcə qlukomanın deyil, revmatizm və endokrin sisteminin xəstəliklərinin diaqnostikası və müalicəsi üçün istifadə olunmağa başlandı.

yoluxucu xəstəliklərin diaqnostikası və müalicəsi üzrə məsləhət vermək üçün yaradılmış və biliklər bazxasında 400-dən çox qayda toplanmışdır. Sistemin işinin təhlili göstərmişdir ki, onun verdiyi məsləhətlər peşəkar həkimdən geri qalmır, Bu prqram CASNET ilə təxminən eyni vaxtda yaradılmışdır. MYCİN sitemindən təbii biliklər ehtimal olunanan müddəaları reallaşdırmağa kömək edən inam əmsalları ilə təhciz edilmiş produksiyalar məcmusu ilə tsvir olunur, Burada qaydalar müddəalar zəncirinin əks strategiyası ilə emal olunur.Bu da sistemin işinin nəticələrdən başlayaraq mühakimələrlə istiqamətləndirmək deməkdir. MYSİN sistemi əsasında problemdən asılı olmayan EMYSİN sistemi yara­dıl­mış­dır. Bu sistemə MYCİN sisteminin BB-dan başqa bütün digər vasitələri daxil edil­mişdir. EMYCİN sitemi diaqnostika sahəsində daha bir sistemin – PUFF sisteminini yaradılmasına təkan verdi.

TEİRASİAS sistemi MYCİN siteminə əlavə kimi yaradılıb və həmin sistem çərçivəsində yeni biliklərin avtomatik alınmasına kömək edir. Ekspert TEİRASİAS proqrammı ilə təbii dilə yaxın olan dildə dialoq aparır. Bu zaman metabiliklərdən geniş istifadə olunur. Metabiliklər qaydalara oxşar bloklar şək­lində təsvir olunur və nəzərə alınır ki, obyektin davranışı (vəziyyəti) bu cür qaydalar zənciri ilə tam ifadə oluna bilər. Metabilik MYCİN sistemi tərəfindən biliyin necə təsvir və istifadə olunmasını göstərir. TEİRASİAS sistemində qaydalar modeli ilə yanaşı həmin qaydaların strukturunu təsvir edən qaydalar (qaydalar) var, Məsələn, bu metaqaydaların birində göstərilir ki, Hər hansı bir orqanizmin olduğu yer haqqında qaydalarda həmin mikroorqanimin haradan keçdiyi də öz əksini tapmalıdır. Bu cür metaqaydalar sistemə qaydaların daxil edilməsi mərhələsində onların düzgün qurulmasını təyin etməyə imkan verir. Ekspertlə dialoqa və metaqaydalara əsaslanaraq sistem özü qaydaoarı formalaşdıra bilir.

CADUCEUS sistemi (ilk adı İNTERNİST) daxili xəstəliklərin diaqnostikası üzrə məsləhət vermək məqsədi ilə yaradılmışdır. Xəstəliklərin 85%-də sistem ekspert işini uğurla yerinə yetirir. BB ES-ləri içərisində ən böyüyü hesab olunur.Təbii biliklər xəstəliklər ağacı adlanan strukturla təsvir olunur. Bu cür struktur mühakmələrin dinamik aparılmasına imkan verir. CADUCEUS sitemində qısa vaxt ərzində nəhəng xəstəliklər ağacında mühakimələr aparıb, lazımi nəticələri almağa imkan yaradan xüsusi taktikadan istifadə olunur. Proqram iş ərəfəsində xəstəliklər ağacını xəstənin simptomlarına uyğun olaraq dinamik şəkildə xəstəliklər sahələrinə bölməklə xəstəliklərin modellərini qurur. Sistemdə mühakimələrə həm düz (verilənlərdən nəticəyə doğru), həm də əks (nəticədən verilənlərə doğru) zəncirlə baxılması bir sxem çərçivəsində aparılır. Əvvəlcə xəstəyə aid veriləndən hipotezlərin irəli sürülməsi üçün istifadə olunur, sonra hə­min hipotezlər əsasında təsdiqi tələb olunan müəyyən nəticəlr çıxarılır. Hipotez təsdiqini tapmadıqda, o başqası ilə əvəz olunur.

PROSPEKTOR sistemi strukturuna görə MYCİN sisteminə oxşardır və geoloji verilənlər əsasında faydalı qazıntılar haqqında proqnoz verir. Biliklərin istifadə olunması üçün şəbəkələrdən istifadə edilir. Şəbəkə şəklində həm qay­dalar formasında yzılmış myxtəlif myddəalar, həm də baxılan mövzu sahəsinin obyektləri haqqında statik biliklər ifadə olunur. PROSPEKTOR sisteminə lazım olan bütün növ biliklərin mənimsənilməsi üçün KAS adlanan biliklərin alınması sistemindən istifadə olunur. KAS sistemi yeni strukturun bütün komponentləri doldurulana qədər istifadəçiy dialoq rejismində fasiləsiz sorğular verir. KAS sisteminin nüvəsini PROSPEKTOR sistemində istifadə olunan müxtəlif mexa­nizmləri «Başa düşən» şəbəkə redaktoru təşkil edir. Həmin redaktor istifadəçiyə yeni bilikləri məzmun baxımından redaktə etməyə imkan verir.

SOPHİE sistemi sazlama tipli tətbiq sahəsinə aid olub, dialoq rejimində elektron sxemindəki nasazlıqları aşkara çıxarmaqda tələbəyə kömək edir. Kifayyət qədər bilik ehtiyatına malik olan bu sistkm məhdud təbii dildə (ingilis) tələbəni təlimatlandırır. Sxem haqqında biliklər deklarativ formada Smantik şəbəkə modelində təşkil olunur. Bundan əlavə, elektron sxeinin imitasiya modelindən istifadə olunur. Elektron sxemində situasiya dəyişəndə, yəni hər hansı nasazlıq yarananda, sitem deklarativ təsvirdən imitasiya modelinə keçir və müxtəlif nöqtələrdə gərginlik və cərəyan təyin edilir, nəhayyət yeni kəmiyyətlər semantik şəbəkəya daxil edilir. Buna görə də bütün kəmiyyətlərin yenidən hesab­lanmasına ehtiyac olmur, onun əvəzində sivolik mühakimələrdən istifadə olunur. Beləliklə, sitem müxtəlif suallara cavab vermək üçün imitasiya modelinin nəti­cələrini deklprptiv biliklərlə mühakimələrdən alınan informasiya ilə birləşdirmə modelini həyata keçirir.

MACSYMA sistemi riyazi ifadələrin simvollu çevirmələrini yerinə yetirir və hüdudların hesablanması, simvolu inteqrallama, tənliklərin həlli kanonik şəklə gətirmək, nümunə ilə müqayisə etmək kimi məsələlərin həlli üçün yararlıdır. Sis­tem ayrı-ayrı biliklər mənbəyi şəklində təşkil olunmuş və hər bir konkret məsələ üçün nümunə ilə tutuşdurma prqramı vasitəsi ilə seçilən riyazi biliklərdən istifadə ounur. MACSYMA onun üçün nəzərdə tutulan məsələlərin həllində yüksək keyfiyyət və iş səmərəliliyi nümayiş etdirmişdir. LİSP dilində reallaşdırılan bu sistem kommersiya səviyyəsinə çatdırılmış və geniş tətbiq olunumaqdadır.

İMACS sitemi kompüter sistemləri istehsal edən müəssisələrin rəhbər­lərinə işgüzarlığın idarə olunması, məhsul istehsalının plnlaşdırılmısı, məhsulun, əsas fondların materialların uçotu və s. kimi istehsalatın idarə olunması ilə bağlı məsələlərin həllində kömək edir. İMACS müştərilərdən sifariş olaraq, həmin si­farişin yerinə yetirilməsi üçün hansı resersların tələb olunmasını nəzərə alan təxmini istehsal planını tərtib edir. Sifariş olunan kompüter sisteminin hazırlan­masından əvvəl İMACS məhsul istehsalının müfəssəl planını tərtib edir və ondan məhsulun hazırlanmasını müşahidə etmək üçün istifadə edir. İMACS – mühaki­mələri düz zəncirlə baxılan qaydalarla işləyən və biliklərə əsaslanan əlaqə­ləndirilmiş alt sistemlər toplusu şəklində təşkil olunan sitemdir. Bu sistem OPS 5 dilində reallaşdırılmışdır. O, DEC korporasiyası tərəfindən hazırlanmış, sınaq və tətbiq səviyyəsinə qədər çatdırılmışdır.

MÜHAZİRƏ 13. ES-NİN DİGƏR PROQRAM

TƏMİNATINDAN FƏRQİ.

Plan:

1. Ekspert sistemi ənənəvi proqramlardan fərqləndirən jəhətlər.

2. ES təşkili

3. ES sinfi

4. İstifadə olunan instumental vəsaitlər
I. Ekspert sistemi ənənəvi proqramlardan fərqləndirən jəhətlər.

Ən başlıja fərq odur ki, ES biliklə manipulyasiya olunur, adi proqramlar isə verilənlərlə.

ES-in əsas xarakteristikaları.

1) Kompotentlik-ES konkret predmet sahəsində kompetent səviyyədə bilik nümayiş etdirməlidir, ekspert insan kimi professional olmalıdır. Təkjə yaxşı həll tapmaq yox, həm də bunu tez etmək lazımdır, odur ki, ES bunu ekspert insan kimi elə bajarıqla etməlidir ki, tez və effektli nətijə alınsın, lazimi priyomlardan və yollardan elə istifadə edilməlidir ki, sanki o ekspert insandır.

2) ES simvollar əsasında fəaliyyət göstərir. Bu, sistem tənliklərdən, çox əməliyyatlar yerinə yetirən riyazi əməliyyətlardan yox, simvollardan və onlar əsasında qurulmuş qaydalardan istifadə edirlər. ES-də biliklər də simvollarla təsvir edilirlər, daha doğrusu, simvollar toplusu ilə -predmet sahəsinin anlayışlarına uyğundur.

Sİ-də simvol dedikdə-işarələr sırası başa düşülür, bu işarələr real aləmin anlayışlarının mahiyyətinə uyğundur.

3) Dərinlik (bağlılıq)-ES-lərdə olan biliklər dərin olmalıdır, yəni o konkret predmet sahəsində effektiv işləmək bajarığına malik olmalı, bu sahənin çətin məsələlərini əhatə etməlidir. Belə ki, real aləmin müəyyən predmet sahələrində məsələ həll edən hər bir kəs faktiki informasiyaları praktiki problemə elə tətbiq edilər ki, dəyər və effektivlik kiriteriyaları baxımından məsələni effektli həll etsinlər.

4. Özü düşünən. ES elə biliyə malikdirlər ki, öz fəaliyyətləri, öz sturukturları haqqında mühakimə edirlər. Məsələn, ES qaydalar əsasında qurulubsa bu qaydalara əsasən çıxarış zənjirinə baxıb qərarın nejə alındığını görmək olar.

II. ES nejə təşkil etməli?

ES-in təşkili biliklərin təşkili, onların təsviri ilə müəyyən olunur.

ES-də biliklər elə təşkil olunmuşlar ki, predmet sahəsi haqqında biliklər sistemin başqa tip biliklərindən ayrılmış olsunlar, belə ki, məsələni həll etmək haqqında ümumi bilikləri, mətni terminala nejə çıxarmaq və ya mətni dəyişdirmək haqqında biliklərdən ayırmaq mümkün olsun. Predmet sahəsinə aid belə ayrılmış biliklər bilik bazası adlanır, məsələnin həllinin tapılması barədə biliklər isə çıxış mexanizmi adlanır. Təsvir olunan qaydada təşkil olunmuş biliklərlə işləyən proqram biliklərə əsaslanan sistem adlanır.

Şəkildən göründüyü kimi bütün ekspert sistemlər BƏS-dir. Lakin bunun tərsi düz deyil. Sİ proqramı olan "şahmat oyunu" ekspert sistem deyil, baxmayaraq ki, predmet sahəsi haqqında biliklər proqramın başqa biliklərindən tam ayrılıb.

ES-in BB-si qərar qəbul edilməsi üçün lazım olan fakt (verilənlər) və qaydalarından (və ya başqa biliklərin təsviri) ibarətdir.

Çıxış mexanizmi (metabiliklər) interpretatordan ibarətdir, o da müəyyən edir ki, yeni bilik almaq üçün bu qaydalardan nejə istifadə etmək lazımdır və dispeçerdən ibarətdir ki, bu qaydaların istifadə ardıjıllığını müəyyən etsin.

Şəkil 1. ES-in Sİ və BƏS-də yeri.

Sistemin nejə qurulması, onun nejə mühakimə etməsi kimi biliklər metabiliklər adlanırlar-bilik haqqında bilik. ES-də bu bilikləri əks etdirən blok izah mexanizmi adlanır.

Ekspert sisteminin funksional sxemini aşağıdakı kimi ğöstərə bilərik.

Şəkil 2. ES-in ümumiləşdirilmiş funksional sxemi.

BB problemin həllini əks etdirən qaydalar və faktlar formasında biliklərin təsvir modelinə uyğun olaraq təşkil olunur.

Verilənlər bazası və ya işçi bilik sistemin jari vəziyyətini göstərir, jari anda həll olunan problem haqqında verilənlərdən-həll prosesində lazim olan giriş və aralıq verilənlərindən ibarətdir.

Nətijə mexanizmi verilənlər bazasındakı giriş verilənindən və bilik bazasında biliklərdən istifadə edərək elə qaydalar sırasını yaradır ki, bunlar giriş verilənlərinə uyğunlaşaraq problemin həllinin tapılmasına gətirir.

İzah mexanizmi sistemin həllinin tapılması prosesini izah edir və hansı biliklərdən istifadə olunduğunu göstərir. Aralıq mexanizmi ekspert və istifadəçi ilə sistem arasındakı səmimi münasibətin təşkilinə yönəldilib.

Ekspert sistemlərin həll olunajaq problemə və ya predmetə yönələn modeli belə şəkildə göstərilə bilər.

Şəkil 3. ES-in problemin həllinə yönələn modeli.

İstifadə olunan metodlar və biliklərə görə ES ənəvi və hibrid ES-lərə ayrılırlar. Ənənəvi ES əsasən formalizə olunmayan bilik mühəndisliyi metodları ilə və ekspertlərdən alınan formalizə olunmayan biliklərə əsaslanır. Hibrid ES bilik mühəndisliyi üsulları ilə bərabər formalizə edilən metodlardan, ənənəvi yazılardan və riyazi verilənlərdən istifadə edir.

III. Son illər iki böyük ES sinfi ayrılır:sadə və mürəkkəb:

Sadə ES bu parametrlərlə səjiyyələnir: Səthi ES; ənənəvi ES, insan yığını ES, dəyər qiyməti 100$-25000$; yaradılma dəyəri 50000$-dan 300000$-a kimi, yaradılma müddəti 3 aydan bir ilədək, 200-1000 qayda.

Mürəkkəb ES bu parametirlərlə səjiyələnir: Dərin ES, hibrid ES simvol BS-da və ya güjlü BS uyğundur: dəyər qiyməti 50000$-dan 1 milyon $, yaranma dəyəri 5-10 mln. $, yaranma müddəti 1-5 il, 1500-10000 qayda.

Jədvəl 1-də ES-in işlənməsi səviyyəsinə görə klassifikasiyası göstərilmişdir.