MəHƏRRƏM ƏKBƏrov

 
 
135
meydana  çıxmasının  əsas  səbəblərindən  biri  olmuşdur. 
Alternativ  ödəniş  texnologiyalarının  inkişafının digər  səbəbi  – 
tranzaksiyaların  dəyərində  ciddi  uduşlardadır.  Kredit  kartla-
rının prosessinqi elektron pullarla müqayisədə baha başa gəlir.  
Hadisələrin  gedişatını  qısa  xronoloji  izləmədə  görmək 
olar. 
1994-cü  il.  nternet  şəbəkəsi  vasitəsilə  alışlar  etmək  im-
kanı  yaranır.  Ödəniş  vasitəsi  kimi  maqnit  zolaqlı  kartlardan 
istifadə edilməsi təklif olunur. 
Hollandiyanın DigiCash elektron pullar (Ecash) vasitəsilə 
hesablamalar  texnologiyasının  işlənilib  hazır  olması  haqqında 
bildirirdi. 
1995-ci  il.  ngiltərənin  Mondex  şirkəti  ilk  elektron  çox-
valyutalı  pul  kisəsinin  işlənilməsi  haqqında  bildirdi.  lk 
sınaqlar Suindon şəhərində ( ngiltərə) keçirildi. 
Amerikanın  Mark  Twain  Bank  dünyada  ilk  dəfə  olaraq 
elektron  pulların  DigiCash  texnologiyası  ilə  emissiyasına 
başladı. 
1996-cı il. Beynəlxalq hesablaşmalar bankı (Bazel) elek-
tron pullar üzrə ilk sistemləşdirilmiş rəsmi tədqiqatları çap edir. 
Bu  tədqiqatlarda  ilk  dəfə  olaraq  Mərkəzi  Banklar  tərəfindən 
elektron pulların emissiyası haqqında rəsmi ideya irəli sürülür. 
ri  «kard»  assosiasiyaları  VISA,  MasterCard  və  Europay 
mikroprosessor kartlarının hazırlanmasına vahid tələblərin işlə-
nilməsi  haqqında  (EMV-spesifikasiya)  bildirirlər.  Amerikanın 
E-Gold ödəniş sistemi öz işinə başlayır. 
1997-ci il.  ri «kart» assosiasiyaları VISA, MasterCard və 
texnoloji şirkətlər  nternetdə təhlükəsiz tranzaksiyaların həyata 
keçirilməsi  üçün  SET  (Secure  Electronic  Transaction)  proto-
kolunu işləyib hazırlayır.  
Amerikanın  Cardinal  Bank  Shares  ilk  virtual  bankı  – 
Security  First  Network  Bank  təsis  edir  ki,  burada  nternet 
vasitəsilə bütün bank xidməti növləri təklif olunur. 

---

 
 
136
1998-ci  il.  MasterCard  şirkəti  Mondex  elektron  pullarla 
ilk beynəlxalq tranzaksiyanı həyata keçirir. 
Amerikanın PayPal ödəniş sistemi öz işinə başlayır. 
1999-cu  il.  CyberPlat,  nstant  sistemləri  öz  işlərinə 
başlayırlar. 
2000-ci il. E-Port, Eaccess, Cashew sistemləri öz işlərinə 
başlayırlar. 
Beləliklə,  nternetdə ödəniş sistemlərinin inkişafının dörd 
mərhələsini ayırmaq olar: 
• məlumatların  təhlükəsiz ötürülməsini  təmin  edən rabitə 
ə
laqəsi seansı protokolları; 
• plastik kartlar əsasında sistemlər; 
• smart-kart əsasında protokollar; 
• elektron pullar əsasında protokollar. 
 Məlumatların  təhlükəsiz  ötürülməsini  təmin  edən 
rabitə əlaqəsi seansı protokolları 
nternet  vasitəsilə  malların  ödənişinin  birinci  və  ən  sadə 
üsulu – açıq mətnlə mübadilədir. Öz mahiyyətinə görə onu heç 
ödəniş  sistemi  də  adlandırmaq  olmaz.  Ödənişin  bu  üsulunda 
alıcı  heç  bir  təhlükəsizlik  tədbirləri  görmədən  telefonla  sifa-
rişdə olduğu kimi özünün kredit kartları haqqında məlumatı və 
digər  informasiyanı  açıq  mətnlə  verir.  Bu  üsulun  çatışmazlığı 
göz  qabağındadır:  informasiyanı  xüsusi  filtrlər  vasitəsilə  ələ 
keçirmək və ondan öz məqsədləri üçün istifadə edə bilərlər. Bu 
üsuldan indi demək olar ki, istifadə olunmur. Onu mübadiləni 
ş
ifrləyən  sistemlər  əvəz  etmişdir.  Ödənişlər,  verilən  məlu-
matların şifrlənməsini təmin edən təhlükəsiz və qorunan rabitə 
ə
laqəsi  protokolları  vasitəsilə  informasiyanın  nternetlə  ötü-
rülməsi ilə həyata keçirilir.  lkin mərhələdə ən yayılmışı əlaqə 
seansı  protokolu  Secure  Socket  Layer  Protocol  (SSL)  – 
Netscape  şirkəti  tərəfindən  yaradılmış  protokol  olmuşdur.  Öz 
mahiyyətinə  görə  SSL  ödəniş  sistemi  deyil  və  onun  əsas  ma-
hiyyəti  nternet vasitəsilə ödənişlərin və bütün digər məlumat-
ların  təhlükəsiz  və  qorunulmuş  formada  ötürülməsini  təmin 

---

 
 
137
etməkdən  ibarətdir.  Hazırda  onun  əvəzinə  daha  təhlükəsiz 
protokol olan SET gəlmişdir. 
 Plastik kartlar əsasında sistemlər 
Mövcud  ödəniş  sistemləri  arasında  lider  yeri  kredit 
kardlarından  istifadə  edilən  sistemlər  tutur.  Plastik  kartların 
nternetdə hesablaşmalarda geniş istifadə olunması bu ödənişin 
real  həyatdakı  ödənişlə  uyğun  olaması  ilə  bağlıdır  və  hazırda 
nternetdə aparılan tranzaksiyaların çox hissəsi məhz bu ödəniş 
növü ilə həyata keçirilir.  
Lakin  bu  üsul  bir  sıra  çatışmazlıqlara  malikdir.  Baxma-
yaraq ki, tranzaksiya vaxtı informasiyanı ələ keçirmək praktiki 
olaraq mümkün olan bir iş deyil, lakin informasiyanın satıcının 
serverində pis, səliqəsiz saxlanılması ona bədəməllərin girməsi 
təhlükəsini  artırır.  Bundan  başqa,  ticarət  edənlərin  həqiqiliyini 
və  istifadəçinin  şəxsiyyətini  (identifity)  həm  satıcılar,  həm  də 
alıcılar  tərəfindən  saxtalamaq  və  yaxud  dəyişdirmək  təhlükəsi 
vardır.  Firma  özü  haqqında  düzgün  olmayan  informasiya  verə 
bilər,  alıcı  isə  alışı  edib  sonradan  onun  pulunu  ödəməkdən 
imtina  edə  bilər  –  imzanın  olmaması  səbəbindən  məhz  onun 
tərəfindən  kartdan  istifadə  olunmasını  sübut  etmək  çox  çətin-
dir. Bu çatışmazlıqları aradan  götürən  yeni texnologiya  - SET 
(Secure  Electronic  Transaction)  protokolu  MasterCard,  VISA 
ş
irkətləri  tərəfindən  Netscape,  IBM,  Verisign  və  digərlərin 
yardımı  ilə  işlənib  hazırlanmışdır.  SET  spesifikasiyasının  əsa-
sında açıq açarlardan və rəqəmli sertifikatlardan istifadə edilən 
kriptoqrafiya  durur.  Texnologiyaya  əsasən  şəbəkə  vasitəsilə 
verilən  kartoçkanın  nömrəsi  müştərinin  elektron  imzasından 
istifadə etməklə şifrlənir. Şifrlərin açılmasını ancaq kartoçkalar 
üzrə  tranzaksiyaların  işlənilməsini  həyata  keçirən  müvəkkil 
banklar və şirkətlər yerinə yetirə bilər.  
SET  dörd  elementdən  ibarətdir.  Birinci  element  –  Kart 
sahibinin  pul  kisəsi 
(Cashholder  Wallet)  on-line  rejimində 
işləyərək  qorunan  ödənişləri  etməyə  imkan  verir.  kinci 
element  –  Satıcının  server  hissəsi  (Merchant  Server)  ödəniş 

---