~ 319 ~
rəng və ən çox iĢlənən bir qismini təĢkil edir. Bu baxımdan
lətifələrdə iĢlənən "Odur ki, paltarını soyunub baĢının altına
qoyur, çuxasını üstünə salıb bir az gözünün acısını almaq
istəyir", "KiĢinin əli yerdən-göydən üzülür, bilməyir neyləsin",
"Hər yan qumlu cəzirədi, yayın Ģaqqama günəĢi bunların beyninə
vurduqca baĢlarını soxmağa bir toyuq hinini də satın alacaqlar"
nümunələrdəki idiomlar, idiomatik ifadələr və frazeoloji birləĢ-
mələr ifadə olunan fikrin, müxtəlif hadisələrin və vəziyyətlərin
daha dolğun təsvir edilməsinə imkan verir.
Bədii təsvir və ifadə vasitələri də lətifələrin ətini, canını
təĢkil edir. Bunlar içərisində təzad, kinayə və inversiya daha çox
iĢləkdir. Təzadsız lətifə yoxdur. Bəhlul Danəndə lətifələrində
təzad olduqca çox iĢlənmiĢdir. Bunu aĢağıdakı nümunələr də
sübut edir:
"Sən birinci dəfə gələndə dedin ki, Bəhlul Danəndə mən də
sənə danəndə kimi ağıllı söz dedim. Ġkinci dəfə gələndə mənə
Bəhlul divanə deyə müraciət elədin. Mən də sənə divanə kimi
məsləhət verdim" (2, 25), "Ağılı dəlilərdən öyrənmiĢəm. Onlar
nə etmiĢdilərsə, mən etməmiĢəm, nəyi etməmiĢlərsə, mən
etmiĢəm" (2, 75)
Kinayələr lətifələrdə tərifləmə, özünü görməzliyə, eĢitməz-
liyə vurma, pisə yaxĢı, yaxĢıya pis demə, rüsvay etmə, ələ salma,
lağa qoyma yolu ilə yaradılır. Bu nümunədə kinayədən istifadə
edilmiĢdir:
"Xəlifə deyir:
-Ay divanə, heç ölən adam da dirilərmi?
Bəhlul deyir:
-Ey Bağdadın "ağıllı" xəlifəsi, bəs onda camaata niyə əmr
vermisən ki, sənin ölmüĢ darğanı diriltsinlər?" (2, 18)
Bu lətifələrdə inversiyaya çox rast gəlinir. Ġnversiyaya
"Xəlifənin saray xidmətçiləri baĢlayırlar onu döyə-döyə taxtdan
düĢürtməyə", "BaĢına-gözünə döyə-döyə gəlir Bəhlulun yanına",
"Bəhlul fərmanı alan kimi, gəlib bazardan beĢ-altı fəhlə tutur,
kəndlini də yanına salıb düz gedir onun Ģeylərini danan kiĢinin
evinə" və s. kimi nümunələr misal ola bilər.
Bəhlul Danəndə lətifələrində, az da olsa, Ģəxsləndirmə
(təĢxis) nümunələrinə rast gəlirik. Bəhlulun torpaqla, ağacla
söhbətləĢməsində biz bunun əyani Ģahidi oluruq. TanınmıĢ folk-
lorĢünas M. Kazımoğlu bu barədə yazır: "Oyunbazlıq edib
ətrafındakı predmetlərlə insan timsalında "həmsöhbət" olmaq
baĢqa komik fiqurlar, o cümlədən Bəhlul Danəndə üçün də
~ 320 ~
səciyyəvidir. Ġki kəndlinin torpaq üstündə davasını kəsmək
istərkən Bəhlul Danəndə torpağın özü ilə məsləhətləĢməli olur,
vəzirin canını ölümdən qurtarmaq məqsədilə ağacı sorğu-suala
tutur, ağacın dediklərini dilə gətirib camaata bəyan edir. Təbii ki,
Molla Nəsrəddinin ayla, Bəhlul Danəndənin torpaqla danıĢması
Qazan xanın doğma yurdla (eləcə də su, qurd və köpəklə) danıĢ-
masından tam fərqli bir mahiyyət daĢıyır. Bəhlul Danəndənin
ağaca üz tutması Uruzun ağaca xitabına zahirən bənzəyir". (5,
129)
Bəhlulun ağacla söhbətləĢməsini görən xəlifə insafa gəlir,
fərmanı geri götürüb vəziri azad edir: "Mən ağacdan xəbər aldım
ki, bu adamlar sənə niyə belə həvəslə baxırlar? Ağac cavab verdi
ki, adamlar mənim düzlüyümə baxırlar. Sonra mən xəbər aldım
ki, bəs sən hardan gəlib bura çıxmısan? Ağac cavab verdi ki, belə
ədalətsiz xəlifənin zülmüylə vətənimdən didərgin düĢmüĢəm.
Məni meĢədən kəsdirib gətirdib, hələ yenə bəyənmir. Məni
kəsdirdiyi bəs deyil, yazıq vəziri də dar ağacından asdırır." (2,
36)
Deyilənlərdən aydın olur ki, lətifələrin, o cümlədən də
Bəhlul Danəndə lətifələrinin dili bədiiliyi, poetikliyi, obrazlılığı,
səlisliyi, aydınlığı ilə seçilir. Xalq danıĢıq dili bu lətifələrin bel
sütununu təĢkil edir.
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə, I cild (Ģifahi xalq
ədəbiyyatı), Bakı: Elm, 2004
2. Bəhlul Danəndə lətifələri. Bakı: AzərnəĢr, 1988.
3. Fərzəliyev T. Azərbaycan xalq lətifələri. Bakı: Elm, 1971
4. Ġbrahimov Ġ. Atalar sözü və məsəllər. Azərbaycan Ģifahi xalq
ədəbiyyatına dair tədqiqlər. I kitab, Bakı, 1961
5. Kazımoğlu M. Folklorda obrazın ikiləĢməsi. Bakı: Elm, 2011
6. Mirəhmədov Ə. ƏdəbiyyatĢünaslıq terminləri lüğəti. Bakı:
AzərnəĢr, 1965
7. Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. II hissə. Bakı: Elm,
2006
~ 321 ~
ХАНУМ ГУСЕЙНОВА
О ХАРАКТЕРИСТИКЕ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ЯЗЫКА
АНЕКДОТОВ БАХЛУЛА ДАНЕНДЕ
РЕЗЮМЕ
Ключевые слова: Анекдоты Бахлул Даненде,
художественной язык, идиомы, пословицы
В статье говорится о характеристиках художественного
языка анекдотов Бахлула Даненде. Язык анекдотов образный.
Посредством данного языка обнаруживается внутренний мир,
мораль, психология каждого описываемого образа, типа, пер-
сонажа в общем. В этих образцах нашли свое отражение осо-
бенности народно-разговорного языка.
KHANUM HUSEYNOVA
ON ART LANGUAGE FEATURES OF ANECDOTES BY
BAHLUL DANANDA
SUMMARY
Key words: Anecdotes by Bahlul Dananda, art language,
idioms, proverbs
The article is dealt with the art language features of the
anecdotes by Bahlul Dananda. Language of anecdotes is figura-
tive. Inward, morality, psychology of each image, each character
and personage described in samples, appears through this lan-
guage. Superiority of the national spoken language is reflected in
these patterns.
Dostları ilə paylaş: |