Məişət tullantılarının utilizasiyası zamanı yaranan ekoloji problemlərin həlli yolları Xülasə

Açar sözlər: bərk tullantılar, çeşidlənmə, utilizasiya, infrastruktur, tədqiqat, poliqon, emal
Giriş

Əhalinin artması, sürətli urbanizasiya, inkişaf edən iqtisadiyyat və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə həyat səviyyəsinin yüksəlməsi məişət tullantılarının əmələ gəlməsinin sürətini, miqdarını və keyfiyyətini xeyli sürətləndirmişdir [2]. Bərk məişət tullantılarının idarə olunması problemi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə həm kiçik, həm də böyük şəhərlərin hakimiyyət orqanları üçün ən böyük problemdir. Bu, əsasən belə bərk tullantıların əmələ gəlməsinin artması və bələdiyyə büdcəsinə yükün artması ilə əlaqədardır. Yüksək miqdarda xərrclərdən əlavə olaraq, bərk tullantıların idarə edilməsi bütün emalı sisteminə təsir edən müxtəlif amillərlə bağlı anlayışın olmaması ilə əlaqədardır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə tullantıların idarə edilməsi ilə bağlı məlumatların və ədəbiyyatın təhlili göstərdi ki, bir neçə məqalə kəmiyyət məlumatı verir. Sözügedən tədqiqatların məqsədi bərk tullantıların idarə olunmasında rolu olan maraqlı tərəflərin hərəkətlərini, davranışlarını müəyyən etmək və sistemə təsir edən müxtəlif amilləri təhlil etməkdir. Tədqiqatlar 4 qitədə, 22 inkişaf etməkdə olan ölkədə və otuzdan çox şəhər ərazisində aparılıb. Maraqlı tərəfləri həvəsləndirmək və tədqiq olunan şəhərlərdə bərk tullantıların idarə edilməsinin fəaliyyətinə təsir edən amilləri qiymətləndirmək üçün bu tədqiqatda istifadə edilmiş dəyişən metodların birləşməsi ətraflı şəkildə qeyd edilmişdir [1].

Bərk məişət tullantıları (BMT) ətraf mühit üçün vacib problemlərdən biridir. Bələdiyyələr, ümumiyyətlə, tullantıların idarə olunmasına cavabdehdirlər. Onlar sakinlərə effektiv və səmərəli sistem təqdim etməlidirlər. Buna baxmayaraq, onlar; tez-tez; bələdiyyə orqanının BMT ilə məşğul olmaq imkanı xaricində bir çox problemlərlə üzləşir [3]. Bu, mahiyyət etibarı ilə maliyyə resursları, təşkilatlanma və mürəkkəblik ilə bağlıdır [4]. BMT -nin tərkibi bir bələdiyyədən digərinə və ölkədən ölkəyə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Bu cür dəyişkənlik əsasən həyat tərzindən, iqtisadi vəziyyətdən, tullantıların idarə edilməsi qaydalarından və sənaye strukturundan asılıdır. Bərk məişət tullantılarının miqdarı və tərkibi bu tullantıların müvafiq idarə edilməsi və idarə olunmasının müəyyən edilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu cür məlumat bərk məişət tullantılarını bələdiyyə daxilində enerjiyə çevirmə obyektinə yerləşdirmək üçün vacibdir və faydalıdır. Mühəndislər və elm adamları BMT -nin kalorifik dəyərinə və elementar tərkibinə əsaslanaraq onun yanacaq kimi faydalılığına qərar verə bilərlər. Eyni zamanda, bu cür məlumatlar qaz emissiyalarının tərkibini proqnozlaşdırmağa kömək edəcəkdir. Bundan sonra BMT qazlaşdırma, yandırma və s. daxil olmaqla enerjiyə çevrilmə texnologiyalarına məruz qalır. Bununla belə, küldə baş verən mümkün təhlükəli maddələr diqqətlə nəzərdən keçirilməlidir [5]. Bu baxımdan, tullantıların tərkibi bioloji çevrilmə yolu ilə yanacaq kimi kompost və ya bioqaz istehsalı üçün materialın faydalılığı haqqında dəyərli məlumat verəcəkdir [6]. Eyni zamanda, vaxt BMT tərkibinə böyük təsir göstərir. Zamana görə belə BMT -nin biodeqradasiyası təkrar emal edilə bilən materialın, xüsusən də üzvi tərkibin miqdarını tənzimləyən mühüm amildir. Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi 2013-cü ildə ABŞ-da BMT istehsalının miqdarını 254 milyon ton ilə təxmin etmişdir [7]. Məişət və ya məişət tullantıları adətən müxtəlif insan fəaliyyətlərinin rast gəlindiyi dəyişən mənbələrdən əmələ gəlir. Bir sıra tədqiqatlar bildirmişdir ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdən əmələ gələn bərk məişət tullantıları əsasən ev təsərrüfatlarından (55-80%), sonra isə bazar və ya ticarət sahələrindən (10-30%) gəlir. Sonrakılar sənayelərdən, küçələrdən, qurumlardan və bir çox başqalarından əldə edilən dəyişkən kəmiyyətlərdən ibarətdir. Ümumiyyətlə, belə mənbələrdən bərk tullantılar yüksəkdir; təbiətdə heterojendir. Beləliklə, onlar orijinal mənbələrindən asılı olaraq dəyişkən fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərə malikdirlər. Onların tərkibinə həyət tullantıları, qida tullantıları, plastik, ağac, metallar, kağızlar, rezinlər, dəri, akkumulyatorlar, inert materiallar, tekstil məmulatları, boya qabları, sökülmə və tikinti materialları, eləcə də təsnifləşdirilməsi çətin olan bir çox başqa məhsullar daxildir. Bu cür əmələ gələn bərk tullantıların heterojenliyi çeşidləmə və onun material kimi istifadə edilməsində əsas uğursuzluqdur. Buna görə də, hər hansı bir mənalı təmizlənmə prosesindən əvvəl bu tullantıların fraksiyalaşdırılması və çeşidlənməsinə düzgün ehtiyac var. Belə tullantıların çeşidlənməsi və ayrılması hər hansı potensial istifadə üçün ayrılmış fraksiyaların keyfiyyətinə dair məlumatların təmin edilməsi üçün bərk tullantıların idarə edilməsində vacib addımlar kimi ən vacib və ənənəvi üsullardan biridir. Buna baxmayaraq, bərk məişət tullantılarının seqreqasiyası üçün nəzərdə tutulmuş hər hansı bir işin uğuru, əsasən, ictimaiyyətin məlumatlılığından və müxtəlif icmalarda bu cür tullantı generatorlarının fəal iştirakından (yəni, onların tullantıların çeşidlənməsi və ayrılmasının əsas və prinsiplərinə necə əməl etməsindən) asılıdır [8].

Bərk məişət tullantıların yaranması (BMTY) böyük problemdir və dünyanın hər yerində, xüsusən də bütün şəhər mərkəzlərində narahatlıq doğuran məsələdir. Belə BMTY ciddi ətraf mühitin çirklənməsi problemlərindən əziyyət çəkən əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrin üzləşdiyi ən çətin problemlərdən biri hesab olunur. Şəhər şəhərlərində bərk tullantıların istehsalının artması sanitarla bağlı problemlərə və kanalizasiya qurğuları, su təchizatı, tullantıların idarə olunması və nəqliyyat infrastrukturu kimi əsas xidmətlərə kəskin şəkildə təsir göstərmişdir. Bir sıra tədqiqatlar göstərdi ki, bərk tullantıların toplanması, saxlanması, daşınması və son utilizasiyası şəhər və ərazilərdə böyük problemlər yaradır. Şərqi və Şimali Afrikadakı şəhərlər, eləcə də əksər inkişaf etməkdə olan ölkələr də BMTY ilə bağlı eyni ciddi problemlərlə üzləşirlər. Bu problemlərin əsas səbəbi bərk məişət tullantılarının idarə edilməsində aşağı nailiyyətlərin əldə edilməsi ilə əlaqədar bu ərazilərin zəif iqtisadiyyatı ilə əlaqələndirilir [9]. Bu inkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti məhdud mövcud resurslar və resursları üzərində rəqabətli prioritetlər səbəbindən bərk məişət tullantılarının idarə edilməsində və emissiyasında uğursuzluğa düçar olur. Beləliklə, BMTY; həqiqətən dünyanın bir çox şəhərlərinin üzləşdiyi ciddi və əsas problemlərdən biridir. Eyni zamanda, BMTY və tərkibinə ailənin orta ölçüsü, otaqların sayı, aylıq gəlir və məşğulluq statusu daxil olmaqla digər sosial-iqtisadi amillər təsir göstərir . Həmçinin bildirilmişdir ki, bərk məişət tullantılarının tərkibi ilə cəmiyyətdəki sosial fəaliyyətlər arasında birbaşa əlaqə vardır [14]. Bundan əlavə, məişət tullantılarının tərkibinə və ev təsərrüfatlarında miqdarına təsir edən digər amillər arasında mənbə-çeşidləmə davranışının və malların istehlakının dəyişməsi də daxil olmaqla digər amillər var . Sosial-mədəni, iqtisadi, hüquqi, siyasi və ekoloji amillər, eləcə də mövcud resurslar bütün ölkələrdə BMT -nin idarə edilməsinə təsir edən əsas məsələlərdir . Məhz buna görə də BMT -nin idarə edilməsi və BMTY üçün hər hansı yeni texnologiyanın qəbulu cəmiyyətin sosial-mədəni və iqtisadiyyatına təsiri və təsirini nəzərə almalıdır. İnsanların istehlak davranışlarının dəyişməsi, eləcə də texnologiyanın sürətli inkişafı nəticəsində BMT -nin miqdarı və tərkibi də dəyişmişdir. Avropa Ətraf Mühit Agentliyinin 2001-2010-cu illər ərzində 32 Avropa ölkəsi tərəfindən adambaşına düşən illik istehsal olunan BMT -ni öyrənmək üçün apardığı araşdırmada bu tullantıların 21 ölkədə artdığını, 11 ölkədə isə azaldığını aşkar etdilər. Tədqiqat həmçinin 2001-2008-ci illər arasında 26 ölkənin tullantılarının miqdarını öyrənib; 6 ölkədə bu məbləğlərin azaldığını müəyyən etdilər [10]. Belə ki, insanların istifadə vərdişləri də daxil olmaqla qeyd olunan amillərə görə tullantıların miqdarı və xüsusiyyətləri ölkədən digər ölkəyə, eləcə də eyni şəhər daxilində regiondan bölgəyə dəyişirdi. Yanlış zibil toplama təcrübələrinin, toplama, köçürmə və ya daşıma sistemlərinin bərk tullantıların xüsusiyyətlərinə böyük təsir göstərdiyi bildirilir. Bundan əlavə, planlaşdırmanın zəif marşrutu, toplama qrafiki haqqında məlumatın olmaması, bərk məişət tullantılarının toplanması üçün nəqliyyat vasitələrinin sayı və pis yollar [11] və qeyri-kafi infrastruktur də bərk tullantıların xüsusiyyətlərinə təsir edə bilər. Effektiv yollar və sərfəli tullantıların toplanması xidmətləri Sharholy et al tərəfindən öyrənilmiş və məlumat verilmişdir. [12]. Qeyri-formal sektorun təşkili və mikro müəssisələrin təşviqi. Səlahiyyətli orqanlar tərəfindən rəftar haqqında məlumat bərk məişət tullantılarının idarə edilməsinə təsir edən mühüm amillərdən biridir. Məişət tullantılarının atılmasına təsir edən amillər [13]. Onların nəticələri göstərdi ki, tullantı obyektlərinin təchizatı tullantıların utilizasiyasının seçiminə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Onlar bildirmişlər ki, tullantı qabları ilə kifayət qədər təmin olunmaması, eləcə də bu konteynerlərin daşınma məsafəsinin uzadılması belə tullantıların səfər boyu açıq ərazilərə və yol kənarlarına atılma ehtimalını artırır. Pokhrel və Viraraghavanın da qeyd etdiyi kimi kifayət qədər maliyyə resursları, qanunvericiliyin olmaması, yaxşı təchiz olunmuş və mühəndislik əsasında hazırlanmış poliqonlar bərk məişət tullantılarının təhlükəsiz utilizasiyasına kömək edir.

Bərk məişət tullantılarının utilizasiyası

Əsas ekoloji problemlərdən biri şəhər ərazilərində BMT-nın toplanması, idarə edilməsi və utilizasiyasıdır. BMT-nin idarə edilməsi və utilizasiyasının olmaması mühüm ekoloji problemlərə gətirib çıxarır. Buraya torpaq, hava suyu və estetik çirklənmə daxildir. Bu cür ekoloji problemlər istixana qazları emissiyalarının artması ilə əlaqədar insan sağlamlığının pozulması ilə əlaqələndirilir [14]. Sənaye mənbələrindən yaranan tullantı axınları məişət tullantılarında olan təhlükəli maddələrdən fərqlidir. Avropa Təhlükəli Tullantılar Direktivi 91/689/EEC və ABŞ Resursların Mühafizəsi və Bərpası Aktı 1976 (RCRA) (ABŞ Məcəlləsi, 1976) [15] kimi təhlükəli tullantılara dair qaydalara əsasən onlara ciddi nəzarət edilmir. Təhlükəli məişət tullantıları (TMT) ümumi məişət tullantıları (ÜMT) ilə birlikdə poliqonlara atılır. Belə utilizasiyanın miqdarı, keyfiyyəti və əhəmiyyəti zəif başa düşülür. Ümumiyyətlə, HHW-lərin miqdarının kiçik olduğu güman edilir, beləliklə, utilizasiya riskləri əhəmiyyətsizdir. Buna baxmayaraq, sənaye, BMT və digər tullantıların ayrıca utilizasiyası bu cür tullantıların tərkibində olan zəhərli və təhlükəli elementin əhəmiyyətini artırır. Məişət məhsullarında bir neçə kimyəvi maddənin olması ilə bağlı böyük narahatlıqlar var [16]. TMT-nın utilizasiyasının nəticələri və ətraf mühitə təsiri də narahatlıq doğurur. Beləliklə, bu cür TMT-nın zibilxanaya atılması ətraf mühit üçün riski azaltmaq üçün mövcud qanunvericiliyə uyğun olmalıdır.

Qlobal miqyasda BMT-nın təxminən 71%-i poliqonlara atılır [17]. BMT, əsasən, bəzi akkumulyatorlar, boyalar, civə tərkibli tullantılar, dərman vasitələri, nəqliyyat vasitələrinə texniki qulluq məhsulları və bir çox başqa məhsullar daxil olmaqla, təhlükəli maddələrdən ibarətdir. Digər tərəfdən, zibilliyə atılan tullantıların 53%-dən çoxu anaerob bakteriyalar tərəfindən bioloji parçalana bilən sərt taxta kağızı, həyət tullantıları, kağızlar və qidalardan ibarətdir [18]. Bu, torpağın doldurulmasını Avropa və ABŞ-da tullantıların atılmasının əsas üsuluna çevirir. BMT-nın əksəriyyəti, eləcə də bir çox digər bərk tullantılar poliqonlara atılır. Beləliklə, poliqon dizaynı haqqında əsas anlayış faydalıdır. Məsələn, ABŞ-da poliqonların dizaynı və istismarı Təmiz Hava Aktının Yeni Mənbə Performans Standartları və Resursların Qorunması və Bərpası Aktının D Alt bəndi, eləcə də digər əlaqədar dövlət qaydaları ilə tənzimlənir. Buna görə də, zibilxanalar sadəcə açıq zibilliklərdən tullantıların saxlanması üçün nəzərdə tutulmuş yüksək mühəndislik obyektlərinə və sahəyə çevrilmişdir. Onlar ətraf mühitdən ayrılır, tullantılarla təmasda olan çirklənmiş suyu (yəni süzülmə suyu) tutur və qaz miqrasiyasına nəzarət edir. Poliqon sahəsi adətən qazılan və süzülmə suyunun qrunt qatlarına miqrasiyasını minimuma endirməklə qrunt sularını qorumaq və bu cür süzülmə sularını təmizləmə üçün toplamaq üçün layları özündə birləşdirən sistemlə əhatə olunmuşdur.