Menecmentin təŞKİlati quruluşU

Menecmentin təskilati formaları 

lisenziyası  olan  banklar  və  kredit  idarələri;  sığorta,  investisiya 

kompaniyaları  və  fondları;  ictimai,  dini  və  xeyriyyə  birlikləri  və 

fondları; sahibkalıq fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməyən fiziki şəxslər. 

Birjaya müştərilər, yəni birjarmı üzvü olmayan fiziki və hüquqi 

şəxslər  müəyyən  haqq  müqabilində  birja  hərraclarmda  iştirak  etməyə 

buraxılırlar.  Biıja  müştəriləri  daimi  və  birdəfəlik  müştərilərə  bölünür. 

Daimi  müştərilər  3  ildən  artıq  olmayan  müddətə  birja  hərraclarında 

iştirak etməyə buraxılırlar. Birjada onlarm sayı birja üzvlərinin saymm 

30 faizindən çox ola bilməz. 

Əmtəə  birjaları  haqqındakı  qanunla  əmtəə  birjalarmm 

fəaliyyətinin  dövlət  tənzimlənməsi  və  onlara  dövlət  nəzarəti  əmtəə 

birjaları üzrə müvafiq orqana həvalə edilmişdir. 

Əmtəə  birjaları  dövlət  qeydiyyatından  keçərək  fəaliyyətə 

başlamaları  haqqmda  lisenziya  almalıdırlar.  Lisenziya  alana  qədər 

birjalar birja hərracları üzrə xidmət göstərə bilməzlər. 

Birja sövdələşmələri. Birjalarda kotirov rolunu oynayan əmtəəyə 

münasibətdə  birja  ticarətinin  iştirakçıları  adətən  birja  vasitəçi  - 

brokerlərinin köməyi  ilə biıja sövdələşmələrini həyata keçirirlər. Birja 

ticarətinin  iştirakçıları  onun  üzvləri  hesab  olunur.  Onlar  daimi  və 

birdəfəlik  müştərilərə  bölünür.  Birjanın  üzvləri  birjanm  nizamnamə 

kapitalına üzvlük haqqı ödəmiş fiziki və hüquqi şəxsdir. 

Birja vasitəçiləri aşağıdakılardır: 

-

 

müəssisə kimi qeydiyyatdan keçmiş broker fırmalan; 

-broker kontorları, filiallar, eləcə də ayrıca balansı və 

hesablaşma hesabı olan 

müəssisə,  idarə və təşkilatlarm 

uyğünlaşdırılmış digər bölmələri; 

-

 

müstəqil brokerlər - hüquqi şəxs yaratmadan sahibkar kimi 

qeydi)^atdan keçmiş fiziki şəxslər. 

Artıq  qeyd  edildiyi  kimi  birja  sövdələşmələri  birja  əmtəəsinə 

münasibətdə  həyata  keçirilir.  Lakin  birja  ticarəti  əmtəəni  təqdim 

etmədən (biıja standartları və nümunələri üzrə)də həyata keçirilir. Çünki 

biıja  əmtəələri  kütləvi  istehsal  olunan,  keyfiyyətcə  eyni  cinsli  olan  və 

standartlaşdınla bilən əmtəələrdir. 

Birja  hərracları  bir  qayda  olaraq  müəyyən  əmtəə  seksiyalarında 

əmtəə  qrupları  üzrə  aparılır.  Hərracları  birja  maklerləri  adlanan  birja 

qulluqçuları həyata keçirirlər. 

Əmtəə  birjalan  haqqındakı  qanuna  müvafiq  olaraq  birja 

sövdələşmələrinin  iştirakçıları  qeydiyyatdan  keçmiş  birjaya  birja 

hərracları gedişində biıjadakı əmtəəyə münasibətdə birja ticarətinin 154 

---

Birjalar  ____________________________________________________________________________   

İştirakçıları ilə bağlanmış müqavilə (razılaşma) təqdim edirlər. 

Birja  sövdələşmələri  ümumi  vətəndaş-hüquqi  anlayışı  olan 

"sövdələşmələrdən"  bağlanması  şərtlərinə  görə  fərqlənir.  Birja 

sövdələşmələri aşağıdakı şərtlərlə bağlanır: 

-

 

birja yığmcaqlarında; 

-

 

adətən  birja  vasitəçilərinin  köməyi  ilə  birja  ticarətinin 

iştirakçıları (müştəri adından onun vəsaiti hesabma; müştəri adından öz 

vəsaiti hesabına öz adından müştərinin vəsaiti hesabına; öz adından öz 

vəsaiti hesabına); 

-

 

yalnız birja əmtəəsinə münasibətdə; 

-

 

makler  vasitəsilə  -  yazılı  formada  tərtib  edilir  (makler 

zapiskası); 

-

 

biıja  ticarəti  qaydalannda  biıja  sövdələşmələrinin  tərtibi  və 

qeydiyyatdan keçməsi qaydaları müəyyənləşdirilir. 

-

 

həmişə birjalardan kənarda icra edilir. Ona görə ki, birjalarda 

sazişdə göstərilən həcmdə əmtəələr olmur. 

Əmtəə  birjaları  haqqmdakı  qanun  birja  hərraclarmda  biıja 

ticarətinin  iştiraksçılannm  hüquq  və  öhdəliklərinin  qarşılıqlı  surətdə 

ötürülməsi ilə bağlı olan aşağıdakı sövdələşmələrin həyata keçirilməsini 

nəzərdə tutur. 

-

 

real əmtəəyə münasibətdə (nəqdi); 

-

 

tədarük  müddəti  uzadılmış  real  əmtəələrə  münasibətdə 

(hücumçu sövdələşmələr); 

-

 

biıja  əmtəələrinin  tədarükündə  standart  kontraktlara 

münasibətdə (fyuçers sövdələşmələri); 

-

 

biıja əmtəələrinə münasibətdə və ya biıja əmtəələrinin tədarük 

kontraktmda  hüquq  və  öhdəliklərin  gələcəkdə  ötürülməsində  güzəşt 

hüququ üzrə (opision sövdələşmələri). 

Birja əmtəələrinə münasibətdə digər sövdələşmələrin bağlanması 

da  mümkündür.  Bu  sövdələşmələr  biıja  ticarətində  müəyyən  edilmiş 

qaydalara  uyğım  olaraq  apanlır.  Beləliklə,  göründüyü  kimi 

qanunvericilikdə  biıja  sövdələşmələrinin  növlərinin  müfəssəl  siyahısı 

yoxdur.  Birjalar  sövdələşmələrinin  növlərini  birjalar  öz  qaydalarma 

uyğun olaraq tənzimləyirlər. 

Birja  sövdələşmələrinin  əsas  növlərinin  xüsusiyyətlərinə  və 

əlamətlərinə baxaq. 

1.

 

Real əmtəələrlə sazişə kassa və hücum sövdələşmələri aiddir. 

Kassa  sövdələşmələrinin  məqsədi  sövdələşmənin  razılaşdırılmış 

iştirakçılarından  əmtəələrin  dərhal  alınması  və  ya  həmin  əmtəənin 

özgənikiləşdirilməsidir. Əmtəə alıcınm 

155 

---

Menecmentin təşkilatı formaian 

mülkiyyətinə daxil olduqda onun haqqı ödənilü*. Hücum sövdələşmələri 

hər hansı müddətdən sonra əmtəələrin tədarükü ilə bağlıdır. Burada da 

həmçinin saziş şərtləri iştirakçılarla razılaşdırılır. Məsələn, "yolda olan" 

əmtəələrə  hücum  sazişi,  başqa  sözlə  hələ  çatmamış,  lakin  müəyyən 

edilmiş  müddətdə,  müəyyən  edilmiş  yerdə  alıcıya  verilən  əmtəələrə 

münasibətdə bağlanır. Belə sövdələşmənin bağlanması zamanı satıcının 

sərəncammda  əmtəə  olmur.  Lakin  o,  razılaşdırılmış  müddətdə  alıcıya 

çatdınlmalıdır. 

2.

 

Təcili sövdələşmələr. Təcili sövdələşmələr möhkəm, onkol, 

opision (mükafatlı sövdələşmə) fyuçersə bölünür. 

a)

 

möhkəm sövdələşmə - satıcı saziş bağlanarkən razılaşdınlan 

qiymət üzrə əmtəələri müəyyən edilmiş müddətdə alıcıya verir. 

b)

 

onkol  sövdələşmə  -  satıcı  əmtəənin  müəyyən  edilmiş 

müddətdə  əmtəənin  haqqı  ödənilən  vaxt  müəyyən  edilən  qiymətlə 

alıcıya  verir.  Buna  görə  də  sövdələşmə  bağlanarkən  qiymət  müəyyən 

edilir. 

v) opision - mükafatlı sövdələşmə. Əks tərəfə məlum mükafatm 

ödənilməsi  müəyyən  edilmiş  vaxt  ərzində  istənilən  gündə  müqavilə 

bağlanarkən müəyyən edilmiş qiymət üzrə əmtəələri satmaq və ya almaq 

hüququ  verir,  ya  da  ki,  əks  tərəfə  itkiləri  ödəmədən  sövdələşmədən 

imtina  etmək  hüququ  verir.  Əgər  tələbi  ödənilməyən  alıcı  haqlıdırsa 

sövdələşmə pozula bilər. 

q)  Fyuçers  sövdələşməsi  əmtəələrin  satılması  və  ya  alınması 

deyil,  sövdələşmənin  nəqdi  əmtəələrlə  sığortalanması,  yaxud  da  saziş 

başa  çatdıqdan  sonra  qiymətlərin  dəyişilməsi  üzündən  yaranan  fərqin 

ödənilməsi sövdələşməsi kimi müəyyən edilir. 

Fyuçers sövdələşməsinin obyekti digər birja sövdələşmələrindən 

fərqli  olaraq  əmtəələr  yox  birja  kontraktlandır  (fyuçersdir).  Fyuçers 

sövdələşməsinin məqsədi qiymətlərdəki fərqdən gəlir əldə etmək və ya 

risqi aşağı salmaq və qiymətlərin aşağı düşməsi üzündən yaranan itkiləri 

azaltmaqdır. 

Fyuçers  əməliyyatlarmm  böyük  əksəri)^^əti  əmtəə  və  ya  digər 

sövdələşmə obyektlərinin tədarük edilməsi ilə başa çatmır. Çünki onlann 

əsas  məqsədələrindən  biri  mövcüd  airtivlərin  və  ya  öhdəliklərin 

qiymətlərin,  valyuta  kurslarının,  layihə  stavkalannm  dəyişilməsindən 

sığorta  edilməsidir  (xecir  edilməsidir).  Buna  görə  də  fyuçers 

sövdələşmələri  birjalarda  nəqdi  sövdələşmələrə  paralel  olaraq  apanlır. 

Onlann məbləği bir-birinə bərabər olur. 

ödəmə müddəti yaxmiaşarkən fyuçers əməliyyatları hesablanır 

156 

---