Metodologiyasi


  XXI asrda ijtim oiy-siyosiy jarayonlar. O 'zM U . 2008. 43-b



Yüklə 112 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/269
tarix29.11.2023
ölçüsü112 Kb.
#139121
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   269
Tarix fani metodologiyasi O`quv qo`llanma


XXI asrda ijtim oiy-siyosiy jarayonlar. O 'zM U . 2008. 43-b.


si 
m asalalari bu fanda asosiy o ‘rin tu ta d i, b iroq bu bilan a s o ­
s iy
e ’tibor shunga qaratilish i m u m k in em as, balki n azariy bi- 
lim lar tarixiy tad q iq o tlar am aliyoti b ilan m u k am m allash tirilish i 
lozim. Bunday tarixiy tad q iq o tlar faylasuflar to m o n id an am alga 
o s h i r i l m a y d i ,
sh u n in g uchun u la rn in g tarix fani m etodologiyasi 
b o r a s id a
bildirgan fikrlari ko‘p ho llard a b ah s va m un ozaraga sa- 
b a b
boMadi, aksariyat h ollarda esa ta rix ch i-a m a liy o tc h ila r u lar­
ning fikrlarini to ‘g‘rid an to ‘g‘ri in k o r qiladilar.
Tarix fani m etodologiyasi tarix iy jara y o n n in g m ohiyatin i bi­
lish m aqsadida to ‘plang an m a’lu m o tla rn i tiz im lash tirish , talqin
qilish, o ‘tm ish to ‘g ‘risidagi b ilim la rn i o ‘zlashtirish vositalari va 
m ezonlarini ishlab chiqish dem akdir. T arix fani m etodologiya- 
siga yagona qarash m avjud em as. C h u n k i, tarixiy taraqqiyot ja - 
rayoniga, jam iyat va tabiatga q a ra sh la rn in g turlichaligi tarix fani 
m etodologiyasining h am tu rlich a talq in q ilin ish iga olib keladi.
Tarix fani m etodologiyasi k ursini o ‘qish davom ida tarix iy bi- 
lim lar nazariyasi haqidagi turli fik rlar o 'rg an ilad i, u larn in g tarixiy 
bilim larga xos boMgan ustuvor yo‘nalish larig a asosiy e ’tib o r q a ra - 
tiladi. B unda ta rix ch ila rn in g falsafiy b ilim la rn i h am da tadq iqot- 
larnin g falsafiy y ond ashuvlarining m o h iy atin i ham ch u q u r egal- 
laganliklari m uh im aham iyatg a ega, ayni vaqtda faylasuflarning 
ham tarixiy tad q iq o tlarn in g am aliy a h a m iy atin i c h u q u r bilishlari 
m uhim dir. Shu holda h a r ikki fan sohalari vakillari n azariy bi- 
lim larn in g m ukam m allashuviga erish ish lari m u m k in . Bu esa ta ­
rixiy tad q iq o tlarn in g n azariy aham iyati o rtishig a olib keladi.
Tarix fani m etodologiyasini o ‘rganish jarayo nid a X IX asr- 
ning ikkinchi y arm id an boshlab yirik faylasuf o lim la rn in g ta ­
rix fanining nazariy asoslari to ‘g‘risida b ildirgan fik r-m u lo h azala- 
ri va bugungi kungacha turli darajad a a m ald a boMgan q arash lari 
~ pozitivizm , n eo k an tch ilik , stru k tu ra liz m , p o stm o d ern izm kabi 
bir qator y o 'n alish larn in g tarix fani tad q iq otlarig a ta ’siri m asala- 
lariga alohida to ‘xtalib o ‘tiladi.
Tarix fani m etodologiyasi sh ak llan ish i jaray on ida bir qan cha
bosqichlarni bosib oMgan.
19


«Klassik* m etodologiya. B unda tarixiy voqelik obyektlarini 
o ‘rg an ish , o ‘tm ish haqidagi d a lilla rn i tik lash , tarixiy tadq iq o t ja- 
rayonida ta d q iq o tc h in in g o ‘rn in i yo‘q qilish yoki sezdirm agan 
h o ld a tarix iy h aq iq atn i izlashga asosiy e ’tib o r qaratildi.
♦K lassik b o ‘lm agan* (noklassik) m etodologiya avvalgi ta ri­
xiy tad q iq o t n azariyasi yondashuvlari izch illig id an voz kechgan 
h o ld a, tarix iy b ilim la rn in g qiyosiyligiga asoslanadi, ta rix n i esa 
«tarixchi o n g in in g in ’ikosi* (tarix ch i to m o n id an voqeliklar va 
tarix iy ja ra y o n la rn in g k etm a-k etlik d a tu zib chiqilgan holati) si­
fatida ko‘rsatishga h a ra k a t qiladi. S tru k tu ra liz m (tizim lilik , o ‘z- 
a ro bog‘liqlik, sistem alilik )d a tarix ijtim oiy-m adaniy m aydonda 
in so n la r ta rix in i siqib q o ‘ydi va b irin c h i o ‘ringa turli tiz im la r 
(stru k tu ra la r) q o ‘yildi.
«Postnoklassik» m etodologiya bilish subyektining q arash lari- 
d a n kelib c h iq q a n holdagi q adriyatlarga, intellektual ijod jaray on- 
la rin i (til sh a k lla ri, m atn la r) o ‘rganishga asosiy e ’tibo r qaratad i. 
Shu tariq a p o stm o d e rn istla r tad qiq o t obyektini subyektdan, d a lil­
larn i u y d irm a d a n alo h id a ajratm ayd ilar va obyektiv haqiqatga eri- 
sh ish n i sh u bha ostiga q o ‘yadilar.
Y uqoridagi q a ra s h la rn in g alo h id a xususiyati sh u n d ak i, ular 
bugungi ku n tarix tad q iq o tlarid a h am am ald a m avjud bo‘lib, tu r­
li d a ra jad a q o ‘llan iladi.
Z am o n av iy ta rix faniga X IX a srn in g oxiri — XX asr bo sh lari- 
d a asos solind i. M etodologiya b o 'y ich a dastlabki ishlar asrlar ch e- 
g arasida paydo boMdi. Shu vaqtda sh ak llan g an dastlabki asosiy 
q a ra sh la r tarix iy ta d q iq o tla r m eto d la rin i qoMlash borasidagi tav- 
siyalard an iborat b o ‘ldi.
K lassik pozitivizm tu sh un ch asi S h.L ang lua va Sh.Senyo- 
b o sa n in g «Tarixni o 'rg an ish g a kirish* asarida ko‘rsatib berildi. 
P o zitivistlar ta rix n i «pozitiv* bilim ga aylantirishga harak at qil- 
dilar. Bu tu sh u n c h a n in g m ohiyati sh u n d ak i, pozitivistlar h a m m a
haqiqiy, pozitiv b ilim la r kon k ret fan la rn in g m ahsulid ir, falsafa 
esa b u n d ay b ilim la rn i b era olm aydi, sh u n in g u chu n u n in g kera- 
gi yo‘q, d egan g ‘oyaga asoslan gan subyektiv qarashga ega edilar.
20


U lar tarixiy d a lilla r bilan qand ay ishlash, m an b alarn i ta h lil qilish 
bo‘yicha b ir q an cha m eto d larn i ta k lif qildilar.
N em is tarix ch ila ri va n e o k an tch ilari W in d e lb a n d va G .R ik - 
kertlar «pozitiv tarix» g ‘oyasiga q arshi chiqib, tarix n i ja m iy a tn in g
rivojlanib boruvchi q o nu n iy atlari asosida em as, balki, alo h id a va 
takrorlanm as holatlar, ko‘rin ish la r asosida o ‘rg an ish n i ta rix c h i- 
ning oldiga vazifa qilib qo'ydilar.
Bu vaqtda G erm aniya va boshqa bir qator davlatlarda yuqoridagi 
har ikki qarashlarni tanqid qilib chiqqan va tarixni o ‘rganishda m a- 
terialistik yondashuvni ilgari surgan, keyinchalik, XX asr oxirlariga 
kelib esa o ‘z aham iyatini yo'qotgan m arksistik yo‘nalish shakllandi.
XX asr b o sh larid an Rossiya tarix ch ila ri ham tarix fani m e to ­
dologiyasi borasidagi bahslarga q o ‘shildilar. 1913-yilda N .I.K a - 
reyev o ‘z in in g «И стори я. Т еори я и стори ческого п о зн ан и я »
kitobini n ash r qildi. Bu k itobda m u a llif pozitivistlar q a ra sh la ri- 
ni m a’qullagan. N eo k a n tch ilik yo‘n alish in i m a’qullab yozilgan 
nashrlardan biri A .L ap p o-D an ilev sk iy qalam iga m an su b boMib, 
uning ikki qism dan iborat «М етодология истории» n om li asari 
1910 va 1913-yillarda n a sh r etilgan. Rus tarix shunoslari ham ta ­
rix fani m etodologiyasini yevropalik tarix ch ilar nuqtayi n a z arla - 
ridan yondashgan holda talq in qilganlar.
XX asrn in g 3 0-yillarida bu sohaga bag‘ishlangan b ir q a ­
tor ishlar am alga osh irild i. Shulard an biri R .K o llin g v u d n in g
«Идея истории* n om li («Tarix g‘oyasi») kitobi bo'lib, 1946-yil- 
da, m uallifning vafotidan so‘ng ch op etilgan. D astlab u n c h a lik
e ’tibom i to rtm ag an bu asar keyinroq tarix fani m etodologiya­
si sohasida asosiy adabiyotlardan biriga aylandi va b ir n ech a b o r 
qayta n ashr etildi. M a zk u r kitobda a n tik davrlardan b o shlab ta rix
borasidagi fik rlar sh arh lab b e rilg an 1.
Tarix fani m etodologiyasi sohasida chop etilgan k ito blard an ya- 
na biri «A nnallar m aktabi»ning asoschisi M .B lokning «А п ологи я 
истории или рем есло истори ка* («Tarixning m ad h i yoki ta-

Yüklə 112 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   269




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə